Sarin'i Ramil Niyazov-Adyldzhyan tao Istanbul. Fampiasàna nahazoana alàlana.

Raha monina any Shina ny ankamaroan'ireo Ouïghours, toerana izay ampiharana amin-dry zareo ny pôlitika iray fandringanana ataon'ny governemanta shinoa, misy ouïghoure zanaka am-pielezana maro ihany koa mipetraka anay rehetra any ao Azia Afovoany, indrindra fa ao Kazakhstan, izay ahafahany maneho hevitra malalaka kokoa. Ny Global Voices dia nitafa tamin'ny iray tamin'ireo poetiny, Ramil Niyazov-Adyldzhyan, izay manoratra amin'ny fiteny rosiàna.

Niyazov-Adyldzhyan dia mamaritra ny tenany ho sady poety, mpanao gazety ary mpandika, fa indrindra ho toy ny « Рус тилдә йезиватқан ярлик уйғурларниң шаир », izany hoe, poety amin'ny fiteny rosiàna nivoaka avy ao anatin'ny vondrom-piarahamonina ouïghoure taorian'ny faharavan'ny firaisana sovietika. Tombanana ho 200 000 ireo Ouïghours tsy mifangaro no monina ao Kazakhstan, toerana itànan-dry zareo andraikitra goavana eny amin'ny sehatry ny literatiora sy ao amin'ny governemanta, nandritra ny tantaran'ny firaisana sovietika sy taoriany.

Niyazov-Adyldzhyan dia nahazo diplaoma avy amin'ny Sekolin'ny Literatiora Misokatra, ao Almaty (Kazakhstan) toerana nanarahany ny seminera momba ny poezian'i Pavel Bannikov tamin'ny 2018. Izy dia mpikambana ao amin'ny Ivontoerana ara-kolontsaina Kiriolona izay mikarakara ireo fiakarana an-tsehatry ny zavakanto fanolo (safidy) ao Kazakhstan.

Imailaka tamin'ny fiteny rosiàna no nanaovana ny antsafa.

Filip Noubel (FN) : Ahoana no hamaritanao ny maripamantarana ara-poko sy ara-piteny anao amin'ny maha- Ouïghour ao Kazakhstan ?

Рамиль Ниязов-Атлыджян (РНА): Моё любимое сравнение про “ярлик уйғурлар” (“местные уйгуры” – само-название постсоветских уйгуров) – это сравнение с евреями в Российской империи. У нас есть свой разговорный “идиш” – то есть, уйгурский кириллицей. Есть свой священный “иврит”, который мало кто знает – уйгурский арабской вязью. Есть язык т.н. “первого народа” – это русский, а есть язык как бы “второго народа” – это казахский. Как большинство городских ярлик уйғурлар, я говорю хорошо только по-русски (потому что меня отдали в русскоязычную школу, потому что моя семья училась в таких же русскоязычных школах), а остальные знаю на разговорном, “базарном”, уровне. Я учу языки медленно на какой-то более литературный уровень, конечно, но такая ситуация и таков я – часть этой ситуации, так что ничего удивительного. Подобных уйгуров десятки тысяч в Алматы, только мало кто из них занимается литературой.

Ramil Niyazov-Adyldzhyan (RNA): Tiako ny mampitaha amin'ireo Jiosy izay niaina tao anatin'i Rosia tamin'ny vanimpotoananan'ny Tsar [talohan'ny 1917] sy ny vondrom-piarahamoninay, izay miavaka raha miohatra amin'ny an'ireo Ouïghours hafa, izany hoe ry zaeo “Yarlik Uyghurlar” na “Ouïghours ao an-toerana” araka ny fiantsonay anay, izahay Ouïghours taty aorian'ny vanimpotoana sovietika. Manana ny “yiddish” anay manokana izahay – fiteny ouïghoure soratana amin'ny endri-tsoratra  “cyrillique”. Avy eo, misy ny “hebraika” masina, izay vitsy ny olona mahay azy, ary io ilay ouïghour soratana amin'ny endri-tsoratra arabo nentindrazana. Misy ihany koa ilay fiteny lazaina hoe « an'ny vahoaka niandohana » izay ny rosiàna, sy ny fiteny, azo ambara hoe, « an'ireo vahoaka faharoa », dia ny Kazakh. Toy ny ankamaroan'ireo “Yarlik Uyghurlar” an-tanandehibe, tsy mahay tsara afa-tsy ny fiteny rosiàna aho, raha ny marina dia nianatra tamina sekoly mampiasa sy miteny rosiana aho, satria ny fianakaviako dia nianatra tany amina sekoly miteny rosiàna daholo.

Miteny ireo fiteny hafa rehetra aho saingy hatreo amin'izay fetra ahafahako mifampiresaka ihany, na, araka ny filazan'ny olona azy, dia manana lenta « bazar ». Mila fotoana ela aho vao hahatratra ny haavo ara-literatiora amin'ny fiteny iray, traikefa niainako izany, dia toy izay no fiasako, tsy atao mahagaga araka izany. Ouïghours an'aliny maro no miaina zavatra tahaka izany ao Almaty, satria tena vitsy amin-dry zareo no nirotsaka manaraka ny zotran'ny literatiora.

FN : Inona avy no loharanon'ny aingampanahinao raha resaka poezia sy lahatsoratra tsotra, satria ataonao daholo izy roa ireo ?

РНА: Я бы сказал, что я пишу о степи, смерти и любви. Пишу по-русски как Маркес по-испански, как Йейтс по-британски, как Целан по-немецки. Как Дарвиш-палестинец пишет об Андалусии, так я пишу о Кашгаре. Абдурехим Откур поселится в моей спальне, как Лорка — у Дарвиша. Пишу о местах, в которых хочется умирать (таких немного). Конечно, ещё я пишу для того, чтобы обновить язык и он не застаивался и не превращался в болото.  В мире много смерти, и её не станет меньше, а поэзии мало. Ни от чего она не спасает, но и помирать без неё жаль. Исламские богословы говорят, что только знающий человечьи пределы языка, может понять слова на том уровне, на котором Господь говорил в откровении. Поэтому я читаю поэзию.

RNA: Ndeha ataoko hoe manoratra aho momba ny “steppe”, ny fahafatesana ary ny fitiavana. Manoratra amin'ny fiteny rosiàna aho, toa an'i Marquez amin'ny fiteny espaniôla, i Yeats amin'ny fiteny anglisy, i Paul Celan amin'ny fiteny alemàna. Mitovy fomba amin'ilay Palestiniàna poeta Mahmoud Darwich nanoratra momba ny  Andalousie, dia manoratra aho momba ny Kachgar [foibe ara-kolontsaina ouïghoure iray naraikitra amin'ny faritany shinoa Xinjiang]. Mipetraka ao an'efitranoko i  Abdurehim Ötkür [ouïghour poeta iray malaza], tsy misy hafa amin'ny hoe [ilay poeta espaniôla] Lorca nonina tao an'efitranon'i Darwich. Manoratra aho momba ireo toerana tiako hodiana mandry (misy marobe izy ireny). Mazava loatra, manoratra ihany koa aho mba hihavaozan'ilay fiteny, mba tsy hitoboka izy na hivadika ho toy ny honahona. Feno maty manerana izao tontolo izao, ary tsy azo heverina ny hihenan'izany, nefa tsy ampy ny poezia. Tsy mitondra famonjena ny poezia, na kely aza,  saingy mampalahelo ny maty tsy misy azy. Ireo mpitari-pinoana islamika miteny fa ireo izay mahafantatra ny fetran'ny fiteny amin'ny maha-olombelona ihany no afaka hahatakatra ny dikan'ny teny eo amin'ny toeran'Andriamanitra rehefa izy ilay miteny ao amin'ny apôkalipsy. Izany no antony amakiako poezia.

Azonao atao ny mahita ny poezian'i Niyazov-Adyldzhyan amin'ny fiteny rosiàna ao amin'ito pejy ito. Indro misy tsonga fohy :

я хочу

чтобы твоя любовь прошлась по мне

как танк по чеченцу

оторвала язык

как голову Хаджи Мурат

сожгла прошлое

как татарина в мечети

и выколола глаза

Iriko / ny fitiavanao hanamontsana ahy / toy ny fiara mifonovy manitsaka Tsetsenina iray / ny fitiavanao hanapaka ny lela / toy ny nataon'i Hadji Murad tamin'ilay loha / mba hodorany ny lasa / toy ny Tatar iray ao amin'ny maoske / ary hanaisotra ny maso

FN : Mandika ihany koa ianao poezia avy amin'ny fiteny ouïghour ho amin'ny fiteny rosiàna. Iza avy ireo  ouïghours mpanoratra ankafizinao?

РНА: Да, какое-то время назад я начал заниматься изучением уйгурского языка вместе с преподавательницей, и переводы – моя любимая часть наших занятий. К сожалению, как я сказал, на местном уйгурском хоть и опубликовано много, но в моей семье знает литературный уйгурский – старики только. Читают ли они на нём – нет. Поэтому мои любимые поэты – это те, чьи стихи пел Абдурейхим Хейит, а любимый писатель – Зия Самади (так как его романы переводили на русский, и на нём я их читал).

RNA: Eny, fotoana vitsy lasa izay, nanomboka nianatra ny ouïghour aho, niaraka tamina profesora iray, ary ireo fandikàna no tena nankafiziko tamin'ny lesonay. Indrisy anefa, araka ny nolazaiko, na maro aza ireo asa navoaka tamin'ny fiteny ouïghour eo an-toerana, ao amin'ny fianakaviako, dia ireo zokiolona ihany no hany mahay io fiteny literera io. Fa mamaky ouïghour ve ry zareo ? Tsia. Vokany, ireo poeta tena ankafiziko dia ireo izay ny tononkalony no hirain'i Abdurehim Heyt [poeta iray sady mpiangaly mozika maty noho ny fampijaliana nataon'ny shinoa]. Ny mpanoratra ankafiziko dia i Ziya Samadi [ouïghour iray mpanoratra malaza izay niaina tao Kazakhstan sôvietika], satria ny tantara noforoniny dia voadika ho amin'ny fiteny rosiàna, araka izany dia azoko vakiana amin'io fiteny io izy ireny.

FN : Tamin'ny Aprily, nanao vakiteny ho an'ny daholobe ianao tao Tachkent, Ozbekistàna. Nanao akory izay? Afaka atao ve amin'izao fotoana izao ny milaza hoe misy literatioran'i Azia Afovoany ?

РНА: На своих языках – не уверен, ведь каждая страна сейчас слишком занята своим собственным контекстом и нациестроительством, а вот русскоязычная – да, вполне существует, но в контексте русофонной (как франкофонной) литературы. Хамдам Закиров, уехавший в Финляндию из Ферганы, читает в Риге стихи с Артуром Пунте на одном якобы языке. С Даніком Задорожним мы читали вместе стихи тоже на якобы одном языке в Петербурге в 2019-м году, а Ниджат Мамедов, очевидно, знает русский язык лучше, чем любой россиянин, а Тимур Муцураев – это, очевидно, главный бард русскоязычной литературы. Что будет с этим всем дальше – зависит от процессов скорее политических и военных, нежели литературных. Хочу ли я перестать писать стихи по-русски и начать писать только по-уйгурски? Не знаю.

RNA: Amin'ireo fitenin'i Azia Afovoany, tsy dia mihevitra an'izay aho, satria ny firenena tsirairay izao dia tena sahirana amin'ny digam-panorenana firenena azy ireo manokana; tsy toy izay kosa ny rosiàna, eny, misy izany, saingy ao anatin'ny toejavatra misy ny literatiora amin'ny fiteny rosiàna. Hamdam Zakirov, izay nandao ny tany nahaterahany ao Ferghana, Ozbekistàna, ary nipetraka ao Finlandy, dia mamaky ny poezian'i Riga miaraka amin'i Artur Punte amin'io fiteny io koa. Danik Zadorozhny [Okrainiàna poeta] sy izaho, dia niaraka namaky ireo tononkalo tamin'ilay lazaina fa fiteny iraisana ao Saint-Pétersbourg, tamin'ny 2019, ary i  Nijat Mammadov [Azerbaijaney poeta miteny rosiàna] mahay, mazava loatra, ny fiteny rosiàna manoatra noho ireo Rosiàna, raha i  Timour Moutsouraev kosa [Tsetsenina poeta] no voalohany kintan'ny literatiora amin'ny fiteny rosiàna. Ny ho fiafaran'izany rehetra izany dia miankina betsaka amin'ireo dingana pôlitika sy miaramila fa tsy ny dingana ara-literatiora. Maniry ny hitsahatra tsy hanoratra poezia amin'ny fiteny rosiàna intsony ve aho ka hanomboka hanoratra fotsiny amin'ny fiteny ouïghour ? Tsy haiko.

FN : Lamaody ao Kazakhstan izao ny lohahevitra momba ny fialana amin'ny ziogan'ny fanjanahantany, tsy dia izay loatra ao Rosia izay azo lazaina fa tsy iresahana mihitsy ny resaka fanjanahana eny amin'ny toerana natao ho an'ny daholobe. Nahoana? 

РНА: Кроме расистского исламофобного правительства, что устроило геноцид чеченцев в 90-е, а в нулевых на фоне т.н. “global war on terror” перебило всю кавказскую интеллигенцию – то есть только в рамках контр-террористических операций ?  Нет человека с большим эдиповым комплексом перед США, чем русские государственники и русские либералы. Одни говорят: “Почему им можно бомбить Ирак, а нам – нет?”, а вторые: “США тоже бомбили Ирак, и их же за это не отменяли в медиа?”.

RNA: Ankoatra ilay governemanta [rosiàna] mpankahala silamo, izay nikotrika ny fandripahana ireo Tsetsenina tany amin'ny andian-taona 90, sy ny taona 2000, tamin'ny filazany an'izany ho “adin'izao tontolo izao amin'ny asa fampihorohoroana”, ary namono ireo “intelligentsia” tany amin'ny faritra Kaokazy, tsy resahana io lohahevitra io raha tsy any anatina hetsika hiadiana amin'ny mpampihorohoro. Tsy misy manana “complexe d'œdipe” goavana kokoa momba an'i Etazonia afa-tsy ireo mpiasa eo anivon'ny fanjakana rosiàna sy ireo Rosiàna liberaly. Hoy ny sasany amin-dry zareo: « Nahoana i Etazonia no afaka mandaroka baomba an'i Iràka, fa tsy isika?