Artem Chekh. Saripika natolotry ny Folkowisko Association/Rozstaje.art

Nandika avy amin'ny fiteny okraniàna: Svitlana Bregman

Ity tantara ity dia anisan'ireo andiana andrana sy lahatsoratra, nosoratan'ireo okrainiàna artista nanapaka hevitra ny hijanona ao Okraina taorian'ny fananihambohitra nataon'i Rosia tamin'ny 24 Febroary 2022. Io andiany io dia iarahana mamokatra amin'ny Folkowisko Association/Rozstaje.art, noho ny famatsiambola iarahan'ny governemantan'ny Repoblika Tseky, Hôngroà, Pôlôney ary Slôvaky, amin'ny alàlan'ny fanohanana ara-bola iray ataon'ny International Visegrad Fund. Ny asa tontosain'ity orina ity dia ny hanosika ireo hevitra hisian'ny fiarahana miasa maharitra isam-paritra ao Eorôpa Afovoany.

Tsy azoko antoka hoe fotoana toy inona no ilaiko hahatakarana ny zava-nitranga niorim-paka tao anatinay nandritra ny volana maro nisian'ny ady tanteraka, ifanandrinan'i Rosia tamin'i Okraina. Tsy afaka eritreretina akory ny fanamboarana vokatra ara-kolontsaina na ara-javakanto heverina ho teraka avy amin'ny zava-niainana ity ady ity. Ny laharam-pahamehana ho anay dia ireo vondrom-pihary angovon'aratra, ny gazoala, ny famaky… Izay ilainay dia ny fahavelomana. Omentsika dikany izany rehetra izany ao aoriana kely. Hanoratra isika. Hamokatra sarimihetsika. Ho azontsika daholo izany rehetra izany. Indray andro any.

Ny zavakanto mandritra ny ady dia zavakanto manaraka ny toedraharaha, izay karazana fihetseham-batana avy hatrany baikoin'ny hery mpanentana. Matetika izy io dia peta-drindrina na zava-kanto mpialoha làlana, zavatra iray vetivety dia very ny tena nilàna azy. Izay niadiantsika hevitra omaly dia adino androany ; ny hery mpanentana vaovao miteraka fihetsehana vaovao, ka teraka ireo vokatra ara-kolontsaina mahomby. Izay nisy taloha, dia levona ankehitriny. Na dia vitan'ireo mpanakanto sasany aza ny mandrora fanaintainana mivangongo marihitra feno rà, toy ny ‘artifact’ mahery amin'ilay vanimpotoana hafahafantsika, ny sasany manasitrana ny ratra amin'ny alalan'ny hanihany, halemem-panahy, fifampitohitohizana teny feno hatsaram-panahy sy sary tsy hay hadinoina. Misaringotra amin'io tady io isika ary manohy mandroso. Saingy tsy izaho izany. Nifamatopatotra tany an'anona tany ny tadiko ary nisaringotra tamin'ilay fiolahan-dalana nanaraka tao anatin'ilay sampanana mifampidimpiditra.

Tsy toy izany anefa tany aloha. Nanome ahy traikefa tena niavaka ny “ady voalohany nataoko” fony aho teo ambany fanevan'ny tafika okrainiàna (2015-2016). Nandritra ny folo volana naha-tany ambava-ady ahy, vitako ny nanova ny fomba nahazatra ahy nijeriko ny fandehan'ny fotoana. Ny hafaliana amin'ny tsy fisiany tamin'izany. Araka izany, nandritra ireo fotoana tsy maintsy nanaovana miaramila, naleoko nijery sarimihetsika, nihaino mozika sy nanoratra tantara noforonina. Nisosa ho azy sy tamin-kalalahana ny asa fanoratako, toy ny hoe mety tsy hanoratra intsony aho mandritra ireo androko sisa, ny fiainako aorian'ny ady, rehefa tsy miaramila intsony, aorian'ny fahafatesana. Seho an-tsehatra nahazatra fotsiny ireny. Ny ady no lohahevitra tsy dia soratako indrindra. Ny tiako hambara, tsy tiako intsony mihitsy ny nanoratra momba io lohahevitra io. Tamin'izany fotoana izany, nianiana aho ny tsy hiverina intsony eo anivon'ny tafika, ary hanokan-tena fotsiny ho an'ny asa fanoratana.

Saingy tsy voatànako ny teny nataoko, satria niverina nandray fiadiana aho tamin'ny taona lasa iny. Tamin'ity indray mitoraka ity, zavatra betsaka no niova. Raha ny marina, ankoatra ny asako mivantana maha-mpifehy andiany ahy, dia tsy manana fotoana hanaovana zavatra hafa intsony aho. Ary tsy te-hanao zavatra hafa aho. Momba ny inona no azoko soratana ? Tantara toy inona no ho azoko foronina? Ankoatry ny fahafahana mamorona zavatra, tampoka teo dia veriko ny fahafahako mankafy zavakanto. Nandritra ireo volana maro nisian'ny ady, na boky iray aza tsy novakiako. Tsy nisy hetsika ara-kolontsaina nahaliana ahy na iray aza. Tsy nijery sarimihetsika aho na iray aza…

Avy eo, nisy ny mozika. Mety hampanontany tena ny hoe dia inona no hahagaga amin'ny fampiasàna ny mozika hitsaboanao ny tenanao manokana, sy ho toy ny loharanom-pifaliana ho an'ireo fanahy trotraka. Mihaino mozika izao tontolo izao, na inona na inona zava-miseho : tany anatin'ireo hadivorin'ny Ady Lehibe Voalohany, teny ambony sambo Titanic, tany anaty efitra fakàna am-bavany any am-ponjan'ny NKVD, tany amin'ireo tanàna tery ao amin'ny Ghetto ao Varsovie, tany anatin'ireo ala mando ao atsimon'i Vietnam, nandritra ny famoriam-bahoaka iray teo akaikin'ny Lincoln Mémorial, tao  Sarajevo nihoson-drà, nandritra ny  revôlisiôna volomboasary na ny Revôlisiônan'ny Fahamendrehana. Niara-dàlana tamin'ny tantara hatrany ny mozika, nitarika ireo olona sy firenena manontolo, tao anatin'izay toe-po isankarazany nolalovany.

Ho ahy, ny mozika no lasa kofehy mithril, mafy sy mahagaga, mampifandray ahy amin'ny fiainana talohan'ilay ady goavana. Vanimpotoana nalefaka izany, narahan'ny mozika avy ao amin'ireo fantina kasety nisy horonampeo nangoniko. Rakikira an-jatony maro sy lisitra fihaino : an'i Chopin sy Miles Davis hatramin-dry Beatles, Tom Waits ary Run DMC. An'i Edith Piaf sy  Mylène Farmer hatramin'i Blondie, Morcheeba sy Billy Eilish. Feno karazany ny mozikako ary arakaraky ny toe-poko no nisafidianako izay ho alefa rehefa hariva.

Nanova ny zavatra rehetra ny ady. Nila naka fotoana ela aho talohan'ny nahafahako niverina indray nihaino mozika ; ho ahy dia toy ny fanimbazimbàna zava-masina izany. Notereko hangatsiaka sy tsy hahatsapa na inona na inona ny tenako, nafantoko tamin'ny loza sy ny ady. Fa ny mozika kosa, dia nandroboka ahy ho ao anatin'ireo toe-po mahazatra (nôrmaly) tsy mifanaraka amin'ireo toe-po tsy azo tsaboina sy ireo dona ary fihenjanana maizina. Ankoatra izay, tsy vitako tsotra izao ny nizatra hiaina ny tsy fahafahana hihaino mozika avy amina fitaovana hita maso. Nahavaky fo ahy ny endrika nomerika, tsy mahazatra ahy. Taorian'ireo feo mafàna, dia toy ny manindrona sy mandidy no fahatsapako ilay endrika nomerika, toy ny fofonaina mamirifiry. Kanefa, zatra ny zavatra rehetra ianao, indrindra fa rehefa tsy manan-tsafidy. Ny safidy no zavatra iray tsy nananako, araka izany, nekeko ireo mozika avy amin'ny telefaoniko ary hatramin'ireo nalefan'ny media mpandefa mivantana aza. Sady fanampin'izany, tamina fotoana iray voafaritra, tsapako fa ny AirPods sy Spotify dia lasa safidy fanolo ho ahy; tsy hoe fotsiny hihainoana ny analôjika, fa koa ho an'ireo resaka, ny namana, ary izay rehetra zavakanto nanodidina ahy talohan'ny ady. Nanjavona ny literatiora, ny hosodoko, ny sarimihetsika, toy ny singa tsy mifanaraka sy manelingelina tany amin'ny fiainana fahiny. Hafahafa fa dia ny mozika no tavela. Lasa fihitaran'ny tenako izy, loharanon'aingampanahy ary antom-pahavelomana ho an'ny andro iray fanampiny.

Isaky ny tapabolana eo ho eo, mikarakara fihaonana ho an'ny kaompanianay ny psikôlôgin'ny bataliôna. Tsy ela akory, ireo fanao psikôlôjika ho fisorohana ny hasasaran-tsaina no nokatrohanay. Roapolo teo ny miaramila avy amin'ny kaompania no nanatrika ireny fihaonana ireny. Raha ny marina izy ireny dia izay olona tratran'ireo mpikarakara ary noterena hipetraka manodidina ny latabatra. Nanome fanazarana isankarazany ho anay ilay psikôlôgy. Ny iray tamin'ireny dia nahitana ny fitenenana hoe: « Hatramin'izay aho tsy mbola… », ary avy eo mamaritra hetsika / asa iray mahaliana anay, nefa tsy mbola nandramanay hatrizay. Avy eo izahay rehetra, izay nitifitra, nilanjalanja basy marovava sy fandefasana grenady, dia tsy maintsy nifantoka tamina tanjona iray mba hamaliana ireo fanirianay tsy tanteraka, aorian'izay dia maka fotoana hiasàna hanatanterahana azy ireny.

Tamina olona roapolo, roa no miaramila tsy mbola nandihy mihitsy, telo no tsy mbola nihira mihitsy, roa no tsy artista ary iray no tsy nitendry pianô mihitsy. Saika ho efa ny antsasany tamin'ireo olona nanontaniana, izay tsy misy ifandraisany velively amin'ny zavakanto sy ny kolontsaina, ankoatra ahy, no naneho fanajàna lehibe ho an'ireo asa misy famoronana. Tampoka teo, hitan'ireo managers, mpisolovava sy mpanamboatra fiara simba, ilay varavarana miafin'ny tena fanirian-dry zareo. Na izany aza, azoko antoka fa tsy hisy na iray aza amin-dry zareo no tsy hanao izay hanakaikezany ny fahatanterahan'ny nofinofiny. Tsy fantatro na zavatra tsara na tsia izany. Aorian'ny ady, mety hanandrana zavakanto isankarazany ny sasany, saingy amin'ny 90% -n'ireo tranga, dia asa fitsaboana ihany izany. Ary afaka roa, dimy na folo taona, dia mbola ireo olona miisa hitovy amin'izao ihany, na mety ho latsaka, no handrafitra ny sehatry ny kolontsaina okrainiàna. Raha tafavoaka velona ry zareo, mazava ho azy. Ry zareo, (na izahay angaha no marina) dia hanaparitaka ireo dikany fahiny, saingy nohavaozina, ho ao anatina fonosana iray vaovao maintin'ny rà. Izy rehetra (na izahay) dia ho asaina amina fetibe iraisampirenena mandritra ny am-polon-taona ho avy. Hahafaly azy ireo ny mijery ny dona ara-tsaina mahazo anay. Hanome vola ho anay ry zareo ho an'ny sarimihetsika, ny tantara tsangana ary ny literatiora. Ho andraman-dry zareo ny hampihavana anay amin'ny fahavalonay. Hotohizan-dry zareo ny hiresaka, hatrany hatrany, ny fahafahana ho sitrana amin'ny alàlan'ireo vokatra ara-kolontsaina sy ny zavakanto.

Ho ahy, nandritra io fihaonana io, nilaza aho fa tsy mbola mpanoratra mihitsy hatrizay, zavatra nahazendana an-dry zareo. Nolazaiko fa tsy izaho mihitsy ilay karazana mpanoratra tokony tsy hizara ny fotoany amin'ny asa fanoratana sy ny asa hafa. Mihazakazaka mankatsy sy aroa ireo miaramila milanja basy marovava, fa ny mpanoratra kosa mipetraka  anaty seza hoditra, ary manoratra eo ambonin'ny latabany mahafinaritra. Na koa mipetraka eny anivon'ny nosy iray ry zareo, misotro toaka iray vera, mahatsiaro ny taonan'ny fahatanoràny tany Parisy. Tsy te-ho miaramila aho. Halako ny fitaovam-piadiana. Halako ny eritreritra hoe hanindrahindra ny tafika, ny rafitra miaramila sy ny ady ho toy ny idealy. Mba tiako hipetraka anaty seza hoditra ny vodiko ary mba ho tsapako ilay hamamin'ny toaka mandoro malefaka ny lelako. Efa elaela ihany aho izao no nilaza nazava tamin'ny tenako ihany fa raha vitako ny miverina amin'ny fiainako taloha, raha indray andro any tsaroako ny fomba nivondronan'ireo voanteny ho lasa fehezanteny, ary ny fehezanteny ho lasa tantara lehibe noforonina, dia tsy hanoratra momba ity ady ity aho. Momba ny fitiavana no hosoratako. Momba ny mozika no hosoratako. Satria ny fitiavana no hany zavatra tokana mitazona antsika (isika mpanota) ato anatin'izao zavamisy izao. Ary ny mozika no hany zavatra tokona mamadika izao zavamisy izao ho fiainana azo leferina.

Raha ny momba ny ady, hisy marobe ireo mpanoratra hafa hanoratra momba izany. Atsy ho atsy, hahita isika tantara an-jatony noforonina ka milaza herimpo manahirana sy ireo tahirin-tsoratra manokana feno ireo zava-mampalahelo mankaloiloy, ary ireo lahatsoratra tena mavesatra mirakitra io vanimpotoana io. Farafahakeliny, te-hino aho hoe ny literatiorantsika koa mba hisy lahatsoratra feno talenta miresaka io ady io, ary tsy ho tototra ao ambanin'ireo fikorianana teny mitovy, manorisory sy mihoam-pampana. Tsy manaiky marimaritra iraisana ny zavakanto. Raha momba ny fikarakaràna manokana an'ireo izay tonga hatrany amin'ny fandresena noho ny fijaliany, dia anjaran'ireo mpikarakarka ara-tsôsialy, fa tsy ny kolontsaina, no mandray an-tànana azy.

Tsy ananako eritreritra velively ny fotoana ilaiko hanomezana dikany ny zavatra rehetra manjo anay. Mba tsy hiolankolahana, dia tena tsy misy hiraharahiako azy tsotra izao. Fa ho solon'izay, manana zavatra mamelona ahy aho. Ny tontolo tsy misy fetran'ny mozika dia manjohy ahy eny foana. Dimy dolara isambolana monja.