- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Lavin'i Moldavia ny hampiasa fiteny iray narafitry ny pôlitika ara-kolontsaina sôvietika

· Mpanoratra Daria Dergacheva Nandika Sylvia Aimée

Sokajy: Moldavia, Romania, Fitantanam-pitondrana, Fiteny, Foko sy Fiaviana, Mediam-bahoaka, Politika, Tantara, Zavakanto & Kolontsaina

Namboarin'ny GlobalVoices tamin'ny alàlan'ny  OpenAI [1]

Ny 16 Martsa, nankatoavin'ny parlemanta môldavy nandritra ny fandinihany azy fanindroany ny volavolan-dalàna iray natolotry ny ankolafy Hetsika sy Firaisankina (PAS) hanovàna ny anaran'ny fitenim-panjakana ôfisialy ao anaty lalàm-panorenana sy ireo lalàna hafa mba tsy hoe “Môldavy” intsony fa “Romaniàna”,” hoy ny nosoratan'ny NewsMaker. [2]Tanjon'ilay santatr'andraikitra ny hampifanaraka ny lalàna amin'ny fanapahankevitry ny fitsaràna momba ny lalàm-panorenana tamin'ny 2013, nandidy fa ny Fanambaràna ny Fahaleovantenan'i Môldavia – izay mamaritra fa ny fiteny Romaniàna –  manjaka anatin'ny andinin-dalàna ao anatin'ny lalàm-panorenana, isan'izany ireo mamaritra izay ho fiteny ôfisialy ao amin'ny firenena.

Araka ny lahatsoratra iray nosoratan'ny Dr. Charles King voaresaka tao anatin'ny gazety siantifika Slavic Review (1991), ny fiteny môldavy dia narafitra tany [3]ampiandohan'ny pôlitika ara-kolontsaina sôvietika, izay nifantoka tamin'ny Moldovan Autonomous Soviet Socialist Republic (MASSR) – Repoblika Sosialista Sôvietika Mizakatenan'i Môldavia – izay nisy nanomboka ny 1924 hatramin'ny 1940 teo amin'ny sisintany iraisan'i Okrainiàna sy ny Romaniàna ary lasa ho Repoblika maoderin'i Môldavia ankehitriny.

Raha ny momba ny MASSR, hoy i King manoratra, dia ny fenitra ara-kolontsaina no nanamarina ny namoronana azy ireny [3] ho fiteny iray vaovao ho an'ireo Môldavy, tamin'ny filazàna fa ireo sarinteny, mifototra amin'ny fomba fitenin'ireo tantsaha, dia demaokratika sy mety kokoa miohatra amin'ireo fiteny mampiasa literatiora misy dindo frantsay fampiasan'ireo ‘bourgeois” ao Romania. Na izany aza, matetika ireo Romaniàna tantsaha no nanohitra ny fanavaozana ny fiteny [3], ary ireo sangany ara-kolontsaina dia nisalasala handray fiteny iray nifototra tamina fomba fiteny sy fanoratra izay noheverin-dry zareo ho tsy ampy kolontsaina. Noho izany, nihemotra ilay tetikasa fanorenana ny firenena, tsy hoe fotsiny noho ny endrika maha-artifisialy ny votoatin'ilay tetikasa, fa koa noho ny tsy fitovian-kevitr'ireo sangany manoloana ny kolontsaina kasain-dry zareo harafitra.
Tany amin'ny fiafaràn'ny andian-taona 1980 tany, [3] ny hany fahasamihafàna hita tamin'ny Môldavy sy ny Romaniàna dia ny fampiasàna ny endri-tsoratra Cyrillic tao anatin'ny fiteny môldavy ary ny mbola fitohizan'ny lahateny manodidina ny tsy fitoviana ara-pitenenana. Ny Repoblika Sosialista Sovietikan'i Môldavia, tany am-boalohany, dia nanandrana ny hanatintrantitra ireo fiavahana misy amin'ireo [3]karazana fiteny roa ireo, saingy tsy neken'ireo manampahaizana momba ny fiteny sy ny kolontsaina izy ireny.
Asongadina ao anatin'ny lahatsoratr'i King fa, tao anatin'ireo ezaka marobe handrafetana ny kolontsaina [3]tao anatin'ny pôlitina sôvietika momba ny zom-pirenena, ny momba ny Môldavy no niavaka ka nambara ho fahombiazana tokana an-tany. Raha tsy nahomby kosa ireo ezaka maro hafa mba hanosehana ilay fiteny ho lasa fitenim-bazimba teratany na hametrahana fenitra literatiora vaovao nifototra tamin'ireo karazana fitenim-paritra samihafa, na nialàna nandritra ny revôlisôna ara-kolontsaina, nisonga ho toy ny fiteny iray vaovao ny Môldavy izay nijoro hatrany mandra-pahatongan'ny andro farany niainan'ny [3] Firaisana Sovietika.
 Ao anatin'i Môldavia mahaleontena ankehitriny [3], tsy saintsainina intsony ny tanjona hamoronana fiteny môldavy iray miavaka. Kanefa, ny lalàm-panorenan'ny firenena dia mbola nankatoa hatrany ny “Môldavy” ho toy ny fiteny ôfisialy mandra-pahatongan'ilay fifidianana tsy ela akory nataon'ireo tao amin'ny parlemanta, na teo aza ny zavanisy hoe tena be itovizana amin'ny fiteny Romaniàna ilay izy.

Fiovàna hafa hita nankatoavina tao anatin'ilay tolodalàna ny fanoloana ny anaran'ilay andro fialantsasatra “Limba noastră” [fiteninay] ho “Limba română” [fiteny romaniàna] sy ny fanekena ny fehezanteny ao amin'ny Andininy faha-13 amin'ny lalàm-panorenana fa hoe lany andro ny  “fiasàna manaraka ny endri-tsoratra Latina”. Ao anatin'ny 30 andro taorian'ny naha-manankery ilay lalàna, ireo fanovàna rehetra dia tsy maintsy ampidirina any anatin'ireo fepetra rehetra.

58 ireo solombavambahoaka nandany ilay lalàna, nahitàna ireo mpikambana avy amin'ny PAS nihorakora-pifaliana hoe “Bravo” rehefa nandre ny vokatra. “Arahabaina. Somary efa tara ihany ity fifidianana ity,” hoy i Igor Grosu, mpitondra tenin'ny parlemanta

Na izany aza [2], ny ankolafy kaominista sy sôsialista dia nandà ilay tolodalàna, ka tamin'izany dia nilanja sorabaventy ireo solombavambahoakany nanatrika ilay fivoriana, toy ny hoe  “Ny lalàm-panorenan'i Môldavia: Môldavia, Môldavy, Môldavy” sy ny hoe “Manana ny fiandrianany ny vahoaka. Mpanao didy jadona ny PAS.”  Nanosoka hevitra mihitsy aza ireo ankolafy ireo ny hanatsoahana ilay tolodalàna tsy ho ao anaty lahadinika, saingy tsy nahazo ny isa takiana amin'izany ilay sosokevitra.