Saripikan'i Juan Zapata/Connectas
Ampahan-dahatsoratr'i Elizabeth Salazar Vega ho an'ny Connectas izy ity ary naverina navoaka ato amin'ny Global Voices noho ny fifanaraham-piaraha-miasan'ny media (roa tonta).
Vao enin-taona monja aho raha nanafina ny mari-panondroana azy ny reniko hiarovana ahy. “Raha misy manontany hoe avy aiza ny ray aman-dreninao, dia lazao fa avy any Ica ny reninao ary avy any Arequipa ny rainao”, hoy izy indray andro teo am-pihogoana ny voloko. Rehefa avy namatotra azy tamin'ny fehilamba dia niainga ho any Miraflores izahay. Iray amin'ireo distrika be mpifamoivoy indrindra ao Lima izany, ary toerana nanovozako fianarana fahakely.
Tatỳ aoriana anefa, dia tsapako fa voambolana fady eto an-drenivohitra ny toerana niaviany ao Ayacucho, faritra Andeana atsimo ao Però. Ilanjalanjàna orona miampy ahiahy sady tondroina ho mpampihorohoro noho ny nahaterahany tao fotsiny ireo nifindra monina avy tao amin'ity tanàna ity. Ny anaram-bondron'olona hoe Puno (Puneño), izay faritra an-tsisintany mifanolotra amin'i Bolivia, izay nahaterahan'ny raiko, dia ampiasaina ho ompa any amin'ireo tanàndehibe malaza.
Tsy nisy ny zavatra niova tao Però. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, nieli-patrana nanerana ny firenena ilay antsoina hoe terruqueo. Ity voambolana ity dia mamaritra fomba fanao manimbazimba ny mpanao fihetsiketsehana amin'ny fiampangana azy ireo ho mpampihorohoro. Ny tanjona amin'izany dia ny hampihena ny feon'izy ireo sy ny fitokisana azy ireo. Noho izany, tsy hanjavona avy hatrany rehefa miova taranaka na ny fanavakavahana fiaviana voajanahary sy volon-koditra na ny terruqueo. Fandaharana vatsian’ny fanjakana ho an’ny tanora manan-talenta nefa sahirana ny Beca 18. Na izany aza, tsy misy dikany ny fahamendrehany amin'ny fianarana rehefa tsaraina amin'ny endriny sy ny fomba fiteniny izy ireo. Tena manelingelina ny fanatrehan'ireo mpianatra teratany any amin'ireo oniversite tsy miankina malaza ao Lima, hany ka hatramin'ny nampiharana ny Beca 18, dia tsy maintsy nampiditra fandaharan'asa fizakàna fampiatiana ireo tonga avy any amin'ny faritra hafa ny biraon'ny fiahiana ny mpianatra.
Nandritra ny roa volana izay, tsy vitan'ny hoe niatrika hetsi-panoherana notarihan'ny mponina Andeana ao amin'ny toerana misy azy manokana ity firenena ity — izay mandranty ny fahasamihafana amin'ny fizahantany nefa tsy mankatoa izany — fa misy koa ireo manao diabe mizotra mankany Lima. Lehilahy sy vehivavy miteny Quechua, anisan'izany ireo manao zipo nentim-paharazana, ponchos, satroka, ary sainam-paritany manavaka azy ireo, no nitarika ny fihetsiketsehana mitaky ny fialàn'ny filoha Dina Beluarte sy ny fandravana ny Kongresy. Na izany aza, tahaka ny any amin'ny efitrano fianarana any amin'ny oniversite, tsy mahavita mihevitra azy ireo ho mitovy laharana aminy ny fahefana foibe ao an-drenivohitra.
Solontenam-paritra sy mponina ao amin'ny distrikan'i Lima Avaratra nanao diabe maharitra ora maro manavatsava ny lalambe Panamericana, ao amin'ny iray amin'ny fihetsiketseham-panoherana governemanta lehibe indrindra. Saripikan'i Juan Zapata/Connectas
Tamin'ny Desambra 2022 ny filoha teo aloha Pedro Castillo, izay heverin'ny maro ho solontenan'ny Vazimba teratany sy mponina ambanivohitra ao Però, nanandrana nandrava ny Kongresy taorian'ny nanakanan'ny mpanao lalàna ny politikany maro. Izany no nitarika ny fanenjehana azy tamin'ny farany. Ny filoha lefiny, Dina Boluarte, no nandray ny fahefana taorian'izay tamin'ny alalan'ny fifandimbiasam-pahefana araka ny lalàmpanorenana, saingy voatsikera fatratra noho ny nitantanany ny fihetsiketsehana manohitra ny governemanta. Olona 58 no maty ary maherin'ny 1.200 no naratra nandritra ny fifandonana tamin'ny tafi-panjakana.
Miatrika fanavakavahan'ny sehatra an-tanàndehibe izay mifanerasera amin-dry zareo amin'ny fanaovana azy ireo ho anjorom-bala sy ny fampahoriana ireo mpanao hetsi-panoherana ireo, izay avy any amin'ny faritra Andeana ny ankamaroany ary voahilikilika ara-toekarena. Ao amin'ny firenena ahitana vondrom-piarahamonina teratany 50 eo ho eo, ny fanasokajian-tsaranga sy ny fanavakavaham-bolon-koditra no mamaritra hoe iza no afaka mifidy ary iza no mendrika ny ho velona.
Miitatra any amin'ny sehatra ara-tsosialy sy ara-jeografika hafa ihany koa ny fitsaratsarana ara-poko izay tsy mijanona fotsiny amin'ireo manana razambe Eoropeana. Mahatsapa ny tsindry ihany koa ireo mestizos*, cholos**, ary Andinos*** izay maniry ny hihataka amin'ny fototra niaviany mba tsy ho tafiditra ao anatin'ny vondrona voahilikilika. Nahery tokoa ny fifaharan-dry zareo ka na i Boluarte, izay teraka tany amin'ny faritra atsimo ao Apurimac aza, dia niezaka nanorina fihetseham-po finamanana. Nandritra ny lahateniny tany Cusco, nasongadiny ny fahasamihafana eo amin'ny bika aman'endriny sy ny an'ny mpanao fihetsiketsehana: “Indro, tsy Eoropeana izahay na andriana [manga rà], ary tsy misy mahasamy hafa ahy aminareo aho noho ny lokon'ny masoko mazavazava.”
Tamin'ny taonjato lasa teo no nanomboka tsy niraharaha ny firazanan'ny olona tsirairay eo amin'ny lafiny tamba-toe-batana i Però, fa nanavaka azy ireo tamin'ny ambaratongan-kolontsaina sy saranga. Na izany aza, raha tokony hahatonga fitovian-jo kokoa ity hetsika ity, dia nahatonga ireo tafakatra an-tanatohatra ara-tsosialy, na inona na inona fiaviany ara-poko hilanjalanja orona amin'ireo eo ambany fiadidiany. Izany no antsoin'i Marisol de la Cadena, mpahaiolombelona, hoe “fanavakavaham-bolon-koditra tsy ankiteniteny”.
“Nandray hay fototra manjavozavo momba ny firazanana ny taranaka manam-pahaizana vaovao. Hay iray izay nandà an-kitsirano ny fahasamihafana ara-biôlôjika, saingy nanaiky ny fahasamihafana ‘ara-tsaina’ sy ‘maoraly’ hita ao amin'ny vondron'olona amin'ny maha-antanantohatra ara-pirazanana azy. Arakaraka ny tsirairay ny mari-pandrefesana ireo fahasamihafana ireo ary napetraky ny vato nasondrotry ny tany,” hoy ny mpanoratra tao amin'ny iray amin'ireo lahatsorany.
Saripikan'i Juan Zapata/Connectas
Valinteny ara-politikan'ireo nahazo vahana hatry ny ela
Tamin'ny volana Desambra, nilaza ny Filohan'ny Filankevitry ny Minisitra teo aloha, Pedro Angulo, tao amin'ny fahitalavi-pirenena fa noho ny fitenenan'izy ireo fiteny hafa no antony amin'ny ampahany nahatonga famonoana mpanao fihetsiketsehana tany amin'ny faritra atsimo. “Mitondra olona manana dindo tsy miteny espaniola [ireo mpanao fihetsiketsehana]. Noho izany, rehefa milaza zavatra amin-dry zareo ny polisy dia tsy azony izay lazaina ka mandroso hatrany rehefa ihantsiana. Izany no miteraka izao voina izao, “hoy izy. Tsy nisy mpanao gazety namaly izao fanamarinan-dry zareo fanaovana herisetra izao.
Roa andro taty aoriana, nanontaniana tamin'ity raharaha ity indray i Angulo. Na tokony nilaza ny zava-drehetra tamin'ny fomba mahitsy aza izy dia mbola nanampy hevitra hafa tamin'ny fanjohian-keviny ihany: terruqueo. “Niresaka tamin'ny polisy sasany avy any Andahuaylas aho ary nilaza taminay izy ireo fa te hifampiresaka amin'ireo olona ireo, izay toa tsy nahay teny espaniola. Tsy tetika maoderina izany. Tetika nampiasain’ny Sendero Luminoso [sakelika mamirapiratra] izany,” hoy izy.
Tetika fampihorohoroana ve ankehitriny ny tsy fitenenana espaniola? Tsy manan-jo hanao fihetsiketsehana sy hanao diabe ve ny Peroviana miteny Quechua? Hita fa afaka manao tsinontsinona ny Quechua fitenin-drazana ao Però ny mponin'i Lima, saingy tsy maintsy miteny espaniola ny mponina Andeana, izay mampiasa isan'andro izany fiteny Quechua izany. Raha tsy izany, dia mety hamoy ny ainy ry zareo. Nanampy tamin'ny fanasongadinana ny otri-panavakavahana ao amin'ireo mahazo vahana ara-politika hatry ny ela ity fikorontanana ara-tsosialy ity. Na izany aza, toa tsy mahavita miatrika fomba fiteny toy izany ny haino vaky jery fanaraky ny maro.
Hazonin'i Marco Avilés, mpanao gazety sady mpanoratra manampahaizana manokana amin'ity sehatra ity, fa “nozarina tanaty tapoakan-tsosialy sy fanabeazana any amin'ireo sekoly sy oniversite mamirapiratra, izay mampianatra tsy amin'ny fahafenoany ny zava-misy peroviana ireo vato nasondrotry ny tany tsy [hiringiriny] ao Però. Mahalana no ihaikàna ireo olona ireo hamantatra sy hanakana ny fanavakavaham-bolon-koditra. Fa mbola miampanga izay mibaribary ity resaka ity ho manana lonilony sy [tsy mahalala afa-tsy ny tenany] ry zareo”.
“Tsy mampino amin'ny tsi-fahalalàny izay 30 na 40 taona manana toerana hitam-bahoaka milaza fa tsy misy ny fanavakavaham-bolonkoditra. Na izany aza, tsy avy amin'ny fahantrana io tsy fahalalàna io. Avy amin'ny fahefana izany, ary io no fomba mety indrindra amin'ireo manana fahefana,” hoy ny fanamarihan'i Avilés.
Raha te hamaky bebe kokoa, jereo ao amin'ny Connectas ny lahatsoratra feno.
*Mestizo: Olona iray any Amerika Latina manana fangaron-drazambe Eoropeana sy Vazimba.
**Cholo: Olona iray any Amerika Atsimo manana razambe Vazimba. Amin'ny toe-javatra sasany dia azo heverina ho manafintohina ihany koa izany amin'ny resaka fanavakavaham-bolonkoditra. Na izany aza, ny vondrom-piarahamonina teratany dia mamerina io teny io ho mariky ny maha-izy azy sy ny hambony.
***Andino: Olona avy any amin'ny faritra Andeana any Amerika Atsimo, izay indizeny ny ankamaroany.
Lahatsoratra anaty sokajy Ny Tetezana - The Bridge, manasongadina soratra, eritreritra, fanehoankevitra ary fanadihadiana tsy nalaina tàhaka avy amin'ny fomba fijerin'ny tsirairay ao anatin'ny fikambanana Global Voices. · Lahatsoratra rehetra
