Sary avy amin'ny mpanoratra Juan Bautista Xol Photo by the author Juan Bautista Xol
Navoakan'ny Prensa Communitaria [1] (Gazetim-piarahamonina) ity tantara avy amin'i Juan Bautista Xol [2] ity , ary navoaka eto indray sy nasiam-panovana avy amin'ny Global Voices noho ny fifanaraham-pampitam-baovao.
Ny Mayejak (ao anaty fiteny Maya Q'eqchi’) dia lanonana Mayana izay tanterahana isaky ny volana voalohany amin'ny taona ka ny tanjona amin'izany dia ny mangataka fahendrena, fahasalamana, tanjaka sy faharetana ho an'ireo olona mirotsaka amin'izany fomba fanao izany amin'ny fiandohan'ny taona. Tanterahina ao amin'ny vondrom-piarahamonina maromaro na any amin'ny faritra an-tanàn-dehibe ao amin'ny kaominina El Estor, Goatemala izany.
Mandrafitra [3] ny 41,7 isanjaton'ny fitambaran'ny mponina ao Goatemala ny vahoaka Mayana, araka ny fanisam-bahoaka taona 2018. Misy fiteny mayana 22 ao amin'ny firenena, izay ny fiteny Maya K'iche, Q'eqchi, Kakchiquel, ary Mam no be mpampiasa indrindra. Kaominina ao amin'ny departemantan’ Izabal, any avaratra-atsinanan'ny firenena i El Estor, izay miteny Q'eqchi’ ny ankamaroan'ny mponina.
Efa mpanao ny fombafomba Mayejak isan-taona ny fianakavian'i Juan Xol ao El Estor. Tamin'ity taona ity tamin'ny 6 janoary 2023, teo ambany herin'ny Waqib’ Q'anil*, miaraka amin'ny fanoto sy ny feon'ny marimba, niandraikitra ny lanonana ireo mpitarika ara-panahy
Adiny roa na adiny telo alohan’ny handrehetana afo hanaovana ny lanonana, dia manomana ny fitaovana rehetra hampiasaina ny zokiolona. Manao vavaka izy ireo mba hiantso ny fanahin’ny razana, ny havoana velona ary ny nahary izao tontolo izao tenany mihitsy. Aorian'izay dia mandrehitra ny afon'ny lanonana fombafomba izy ireo.
Ho an'ny fianakavian'i Xol, naharitra adiny telo mahery ny afo tamin'ny lanonana. Tamin’ny farany dia nankafizin’ny fokonolona ny ron-kena akoho nokarakarain’ny fianakaviana.
“Manatanteraka ity Mayejak ity izahay mba hangataka alalana amin’ny Tany Reninay, ireo havoana sy lohasaha manodidina anay ary ireo nahuales 20** izay maneho ny andron’ny volana Mayana. [Manantena izahay fa] handeha hiasa ny mpianakavy, hanohy ny fianarany, na hieritreritra momba ny famahana tetikasa iray, ary ny Ajaw*** no hikarakara anay,” hoy i Xol.
Sary avy amin'ny mpanoratra Juan Bautista Xol
Ny dikan'ny fitaovana ampiasaina amin'ny lanonana
Mampiasa copal pom**** amin'ny ankapobeny ireo mpitarika ara-panahy, labozia misy loko enina izay maneho ny teboka momba ny tontolo ivelan'ny tany (kosmika), fitoeran-dabozia, ny ocote ary ny b'oj (zava-pisotro mandroatra misy kakao mangatsiatsiaka sy rantsana pika) no taharo tena ampiasain'ireo mpitari-dalana ara-panahy ho an'ny Mayejak.
Nambaran’i José Tot, mpitari-dalana ara-panahy, fa raha te hanatanteraka fanamby na tetikasa vaovao dia ilaina ny mangataka fiarovana amin’ny razana, ary mivavaka ho an’ireo hava-tiany ihany koa izy ireo.
“Zava-dehibe ny fampiasan’ny fianakaviana ny zanany amin’ny fandraisana anjara amin’ny lanonana, satria izany no mahatonga azy ireo hahatsapa fa tsy maintsy mankasitraka ny Reny Tany isika rehetra ary manome lanja izay omen’ny mpamorona sy ny mpampianatra antsika”, hoy i Tot.
Dina Cho, tanora mpianatra avy ao amin'ny El Estor, nilaza fa fomba iray hifandraisana ara-panahy amin'ny herin'ny natiora io lanonana io. “Fotoana manokana ho an’ny rehetra mankasitraka ity fankalazana ity izany,” hoy izy.
Sary avy amin'ny mpanoratra Juan Bautista Xol
** Nahual: Azontsika lazaina fa mariky ny zodiakan'ny olona tsirairay ny nahual ; mety teraka tamin'ny daty avy amin'ny fanisanandro Gregorianina ny olona iray, saingy aleon'ny raibe sy renibe ny datin'ny alimanaka Mayana mba hahafantarana ny nahual an'ilay olona. Araka ny filazan'izy ireo, ny nahual ny olona tsirairay dia maneho ny hery sy ny tanjaka ary ny fahendrena, arakaraka ny daty nahaterahany tamin'ny fanisanandro Mayana.
*** Ajaw: Amin'ny fiteny Q'eqchi’ dia midika hoe Andriamanitra na Mpamorona izao rehetra izao. Raha misy lanonana Mayana atao ao Q'eqchi’, tononina ny Ajaw; raha atao amin'ny teny Espaniola izany, dia ilay Mpamorona izao rehetra izao no tononina.
**** Copal pom: Gaoma na didin-kazo avy amin'ny hazo kopaly. Ny zokiolona no mampiasa azy io satria araka ny filazan’izy ireo, dia nampiasain’ny razambenay, indrindra tamin’ny lanonana Mayana izany.