- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Vazimba ary mirehareha : fanehoankevitry ny mpiteny Maya iray mikasika ny “Black Panther : Wakanda Mandrakizay”

Sokajy: Amerika Latina, Meksika, Fiteny, Mediam-bahoaka, Teratany, Zavakanto & Kolontsaina, Ny Tetezana - The Bridge, Rising Voices

Pikantsary avy amin'ny sarimihetsika “Black Panther: Wakanda Mandrakizay” an'ny Marvel Entertainment/YouTube [1]

Mihoatra lavitra noho ny fitompoana azy ny maha-izy ara-kolontsaina, mila tondratondrahana rano madio izy io mba hiroborobo. Vazimba teratany miteny Maya aho, teraka tao anatina vondrom-piarahamonina kely atao hoe Pucnachén, ao amin'ny Fanjakan'i Campeche, Meksika. Nitombo niaraka tamin'ireo ankizivavy sy ankizilahy nifampizara fahaizana tamiko tamin'ny alalan'ny fiteny Maya ary niaina ireo fomban-drazana sy ny fomba amam-panao izay napetrak'ireo ray, reny, renibe ary raibe tao anatinay, toy ny fanohizana ny fisaorana an'Andriamanitray noho ny orana izay manampy amin'ny fitsirian'ny katsaka eo amin'ny taninay. Na izany aza, rehefa mandeha any amin'ny tontolo ivelany izahay, dia miatrika tsy fandriampahalemana atsangan'ny fiarahamonina iray izay mametraka fitsipika manambany ny fiavianay sy mahatonga azy ireny tsy ho hita maso.

Ohatra iray mazava amin'ity toe-javatra ity ny sekoly izay naneren'ireo mpanabe anay mba hiresaka amin'ny fiteny Espanola. Nitarika fanambaniana ny kolontsaina sy ny maha-izy azy ny vazimba teratany izany ary ny fanjavonan'ny fiteninay. Araka ny voalazan'ny Ivontoerana Nasiônaly momba ny Antontanisa sy ny Jeografia  (INEGI [2]), ao amin'ny saikinosy Yucatán no be indrindra ireo mpampiasa ny fiteny Maya manerana ny firenena. Na izany aza, nanomboka ny 2010 hatramin'ny 2020, nomarihany ny fihenan'ny isan'ny olona miteny an'io fiteny io ho 10%.

Voatery izahay tsy maintsy nanafina ny fiavianay noho ny tahotra ny ho voahilika satria tsy nahafeno ireo fenitra ara-tsosialy ilaina mba hahazoana vintana mitovy. Làlana sarotra ny fanohizana ny nofinofinay. Saingy ny soatoavina napetraky ny fianakaviako tato anatiko no mbola mamporisika ahy foana “Hahatsiaro hoe iza ianao, na aiza na aiza no tianao haleha”.

Ankehitriny  dia fantatry ny vondrom-piarahamonina vazimba fa afaka mandeha lavitra izahay, noho ny fanehoana tena mendrika izay azonay avy tamin'ireo haino aman-jery isankarazany maneran-tany. Ny traikefako farany dia ny fahitana ireo olona tahaka anay nanjary nahomby sy mampiseho ny kolontsainay ao anatin'ilay sarimihetsika “Black Panther : Wakanda Forever”.

Ny vokatra Marvel farany indrindra dia ny tohin'ilay “saga” an'ilay maherifo “Black Panther”, mpitarika sy mpiaro an'i  “Wakanda”, firenena Afrikàna iray noforonina tao an-tsaina, mandroso ara-teknolojika ary mijanona miafina tsy fantatr'izao tontolo izao hatramin'izao. Fahombiazana goavana iray manerantany ilay sarimihetsika, nahavita ny firaiketana ara-barotra [3] tsara indrindra tamin'ireo efitrano fijerena sarimihetsika tao Etazonia sy ao Kanada. Tany Meksika ihany koa, nandihizan [4]ny “Black Panther” ireo trano fijerena sarimihetsika.

Ny tantara ao  amin'ilay sarimihetsika dia mifanaraka tsara amin'izany satria mitondra mankany amin'ny fahitana ny kolontsaina Afrikana sy ireo olona izay , ara-tantara, dia niharan'ny fanavakavahana sy ny fanilikilihana ara-poko, ary lasa anisan'ny adihevitra amin'ny sehatra pôlitika izany. Tahaka ilay sarimihetsika voalohany, ilay “Wakanda Forever” vaovao dia mampiseho sy mandrisika ireo kolontsaina samihafa, amin'ity tranga ity dia amin'ny famerenana mandinika izay niandohan'i Namor,, ilay mpiara-milalao sarimihetsika avy amin'ny tantara an-tsary mba hampifanaraka azy amin'ireo singana kolontsaina isan-karazany mezo-amerikàna, indrindra fa ny an'ny Maya. Ny fandrafetana ilay fanjakana “Talokan” (fa tsy ny “Atlantis”) any anaty rano, noforonin'ny saina,  miaraka amin'ireo toetoetra (zava-kanto, tantara, fiteny sy ny tantaram-piforonana) an'ny kolontsaina Maya dia nitondra ho amin'ny famoronana sehatra iray mahatalanjona. Nanondrotra ny kolontsaina sy ny fiteny Maya maneran-tany izany.

Ny mponin'i Talokan, tarihan'i Namor, lalaovin'ilay mpisehatra Meksikana, Tenoch Huerta, [5] dia miteny Yucatec Maya, fiteny mitovy amin'izay itenenako ihany, miaraka amin’ireo mpiteny teratany manodidina ny 800.000 [6]. Izy io dia iray amin'ireo fiteny Maiàna miisa 30 mahery tenenina ao Meksika sy Amerika Afovoany. “Ny fiteny Maya dia fiteny feno etika, maha-matihanina ary soatoavina toy ny firahalahiana, ny firaisamonina, ny asa iombonana sy  ny fanetrentena. Tsy fiteny fotsiny ny Maiàna fa fitenin'ireo Andriamanitra ihany koa izy. Na dia ireo anti-panahy aza dia milaza izany”, hoy [7] ny fanazavan'i Josué Manuel Poot Cahun, mpampianatra fiteny Maiàna.

Ny fahitana ny asa lehibe nataon'ilay mpilalao sarimihetsika Josué Maay Chi’ [8] tao anaty sarimihetsika sy amin'ny maha-mpanazatra teny ho an'ireo mpisehatra ambiny azy, noho ny fahafantarana fa izy dia nandray anjara lehibe tokoa tamin'ny fanampiana ny fiteny Maya ho fantatra sy ifampizaràna amin'ireo olona an-tapitrisany amim-pahamendrehana, mahatonga ny kolontsainay ho ampahany iray tena ilaina amin'io tantara mahafinaritra io – ireo rehetra ireo dia naneho aingam-panahy iray nampidoboka ny fon'ilay zaza, io zaza io izay niara-nilalao tamin'ny namany nihanika hazo, nihazakazaka tsy nanao kapa tany anaty sahan-katsaka, nanosika kodiarana bisikileta tamin'ny hazo ary nisotro rano tao amin'izay jaltun* akaiky indrindra rehefa reraka ry zareo.  

Misaotra ny raiko aho androany satria tamin'ny nanapahany sy nibabeny ny kitay no nitondrany afo tao an-trano nahafahan'ny reniko nandrehitra ny fitonoana ireo katsaka nomen'ny tany ary namàhana ny fàkako. Mitondra ny loko k'ankaab** eo amin'ny hodiny ny oloko ary ny fahitàna fa ireo teratany hafa, Mayas, Campechanos, sy Meksikàna dia nahomby tamin'ny fanatontosana ny nofinofiny dia  nahatonga anay hirehareha amin'ny taninay. Nampidoboka ny fonay ihany koa izany amin'ny finoana ireo nofy izay, tany aloha tany, ny fahitànay azy dia voafetran'ny fiavianay, ny lokon'ny hoditray ary ny fiteninay.

Tahaka an'i Josúe Maay Chi’, izahay no manana ny  andraikitra lehibe indrindra: mba hanomezana lanja indray ny fiavianay sy ny fiteninay ary ahafantarana ny traikefa tsirairay ho toy ny soa fanararaotra iray hanekena azy. Adidinay ny tsy mamela ny kolontsainay ho atao tsinontsinona, fa mba hirehareha aminy, mampiseho azy ary misolo tena azy amim-pireharehana amin'izay rehetra mahakasika ny maripamantarana anay.

Amin'ny fiteny k´aabae´ (Ny anarako dia) J Eider Alberto Pérez Dzul. Fantatray fa manan-danja ny anaranay, saingy mbola manan-danja bebe kokoa ny tantara izay namboarinay avy tamin'ny maripamantarana sy ny lova navelan'ireo razambenay. Tanterako ankehitriny ny iray tamin'ireo tanjoko. Mpampianatra amin'ny sekoly ambaratonga fototra aho ary ny tena faniriako dia ny mba hahatsapan'ny ankizivavy sy ankizilahy tsirairay avy fa sarobidy izy amin'izay maha-izy azy ary ho fipoiran'ny aingam-panahy mba hampisehoana amin'izy ireo fa tanteraka ny nofinofy rehetra.

Tena faly aho milaza amin'ny foko manontolo fa :

Máasewalén, maaya´en yéetel jach náach in náay (Vazimba teratany aho, Maya sady mpanonofy goavana )

Kux teech, máaxechí? (Ary ianao, iza ianao ?)

jaltún*: sarteneja (natural cavity in stone in which rainwater accumulates), very common to find in the Yucatán peninsula.   ……jaltún*: sarteneja (lava-bato natoraly izay hiangonan'ny rano), tena mihanaka manerana ny saikinosy Yucatán.
k´aankab**: tany mena ampiasaina amin'ny rindrin'ireo trano talohan'ny vanimpotoana Espaniôla, maneho ny nofo sy ny vatan'ireo vazimba teratany.