Tao anatin'ny 30 taona lasa izay, ny Vongan-dranomandrin'i Imja ao Khumbu, Nepal dia nivadika ho farihy mirefy 2 kilometatra rehefa nitsonika ny ranomandry sy ny lagilasy. Sary : Kiril Rusev avy amin'ny Nepali Times. Nampiasaina nahazoana alalana.

Ity lahatsoratr'i Sonia Awale ity dia navoaka voalohany tao amin'nyNepali Times  ary dika nasiam-panovàna no narevina navoaka ato amin'ny Global Voices ho ampahany amin'ny fifanarahana fifampizarana votoaty.

Himalayas no tahirin-drano lehibe indrindra amin'ny endrika ranomandry manarakaraka an'ireo faritry ny tendrontany, ka izay no iantsoana azy hoe Tendrontany Fahatelo. Antsoina hoe Siniben-dranon'i Azia ihany koa ilay tandavan-tendrombohitra avo indrindra erantany, saingy efa miha-tsy ampy rano ity tafon'izao tontolo izao ity.

Mitondra ny hamandoana  ho any an-dranomasimbe ireo renirano goavam-be ary manosika azy hilatsaka toy ny orana na ranomandry eny an-tendrombohitra. Mitsiaka any anaty tany ny ampahany betsaka aminy, ary miasa mitovy amin'ny sponjy goavana mitahiry azy ireo tendrombohitra. Ny ambiny kosa voatahiry toy ny vongan-dranomandry ary mitsonika miadana amin'ny fahavaratra rehefa entin'ny vongan-dranomandry midina ny ranomandry.

Fa ny fiovaovan'ny toetrandro dia manafana an'i Himalayas haingana kokoa miohatra amin'ny salanisa manerantany, manakorontana io tsingerin'ny rano io. Miha-tsy ara-dalana ny orana, na mivatravatra be na tsisy mihitsy, mihena ny rano anaty tany ary miha-mihena ny vongan-dranomandry.

Mamelona ireo mponina an-tendrombohitra ny renirano maka ny loharanony ao amin'i Himalaya sy ny lemaka Tibetan, ary koa ireo Aziatika 1 lavitrisa any ambany, izay afaka am-polon-taona vitsivitsy dia tsy ho ampy rano mandritra ny vanim-potoana maintany .

Raha toa ka tsy mihena ny fandefasana entona manafàna ny tany, ireo mpahay siansa dia maminavina fa hanjavona ao anatin'ity taonjato ity ny roa ampaha-telon'ny vongan-dranomandry ao Himalaya. Amin'izao, efa misy renirano manavatsava ny tobin'i Everest, ary tsy ho ela akory ireo lakandrano kelin'i Khumbu dia mety hivadika ho riandrano .

Nihanika in-droa ilay tendrombohitra avo indrindra manerantany i Khim Lal Gautam, izay anisan'ny ekipa nandrefy ny haavon'ny tendrombohitr'i Everest tamin'ny soritra mazava tsy misy tomika tamin'ny taona 2020, ary nahatsikaritra ireo fiovàna.

Mitsonika mampahatahoitra ny “vongan-dranomandry misy vato mifanongoa sy ny tany navaingan'ny hatsiaka eto amin'ny fototr'i Everest. Manalavitra ny vongan-dranomandry, isaky ny tonga eto aho, mihamihena ny ranomandry”, hoy i Gautam.

Nanampy izy fa, “Ilay fitsonehana haingana dia midika fa mamakivaky ny Toby ery am-pototra io renirano lehibe io. Nitombo ny salan'ny maripàna teto tao anatin'ny enina taona farany.”

Ny tavany atsimo amin'ny tendrombohitra Saipal (7 031 m) tamin'ny Oktôbra 2008, 2018 ary ny Oktôbra 2020. Sary : Vivequin sy Basanta Pratap Singh avy amin'ny Nepali Times. Nampiasaina nahazoana alalana.

Manerana an'i Himalaya, ireo kitson-dranomandry malaza toa ny Mt Machapuchare dia nivadika ho vatolampy mangatsiatsiaka nandritra ny vanim-potoana sasany. Teo anelanelan'ny Oktôbra 2008 sy Oktôbra 2020, ny tendrombohitra Saipal, mirefy 7 031 m any amin'ny farany andrefan'i Népal, dia namoy ny ankamaroan'ny vongan-dranomandriny, nahatohina ireo mpihanika, siantifika ary ireo mponina eny an-toerana.

Tamin'ny 2006, nahafaty mpihanika enina ny fahatapahan‘ ny serac teo ambanin'ny tendron'ny Ama Dablam izay nanome ny anaran'ilay tendrombohitra. “Midika hoe “rojon'ny reny” ny Ama Dablam, sady nitsonika ilay vongana lagilasy no nirohondroana tany ambany”, hoy ny fanazavan'ilay mpiaro tontolo iainana sady mpandraharaha, Dawa Steven Sherpa. “Tsy ny tendrombohitray fotsiny no nafoinay, fa ny ampahany goavana amin'ny maha-izahay anay sy ny dikan'izay ho anay.”

Nanao fanamarihana mitovitovy amin'izay tao amin'ny  Karakoram ao Pakistana ireo mpikaroka, tao amin'ny lemaka Tibetàna, ao Bhoutan sy ao India izay misy mitsonika ireo tany navongan'ny hatsiaka ary miha-manalavitra ny vongan-dranomandry.

“Taloha, marintoerana kokoa ireo vongan-dranomandry tao Karakoran raha oharina amin'ireo hafa tao Himalaya… nefa ankehitriny, na ireny vongan-dranomandry ireny aza dia manomboka mitsonika,” hoy ny fanazavan'ilay Pakistaney iray manampahaizana manokana amin'ny fitiliana avy lavitra (remote sensing), Sher Muhammad, izay miasa ao amin'ny International Centre for Integrated Mountain Development (ICIMOD).

Ny fitsonehana malaky be dia midika ihany koa fa mitombo ny isan'ireo farihy mangatsiaka. Ankehitriny ilay Ngozumpa, vongan-dranomandry lava indrindra ao Nepal,  eo ambany tendrombohitr'i Cho Oyu, dia mitovy amin'ny fromazy Soisa , feno dobon-dranomandry miempo sy potipoti-javatra. Nivadika ho farihy mangatsiaka ny vongan-dranomandrin'i Imja tao anatin'ny 30 taona monja.

“Taloha, tsy farihy i Imja fa vongan-dranomandry mafy be”, hoy i Dawa sherpa nanampy. “Nitoby teo ambonin'ilay vongan-dranomandry ny raiko, 60 taona lasa izay niaraka tamina andiana Japoney. Amin'izao fotoana izao, mila lakana fingotra izahay mba hahatongavana eo amin'ilay toerana nisy azy tamin'izany fotoana.”

Farihin'i Imja Tsho ao Khumjung, Nepal. Sary avy amin'i Joachim Götz. CC BY-NC-ND 2.0..

Misy farihy mangatsiaka 3 252 ao Nepal, ary nihena haingana be avo telo heny izy ireo noho ny tamin'ny taona 1998. Maro amin'izy ireo no feno ranona gilasy nitsonika ary atahorana ho tondraka. Mitondra loza mitatao, tsy ho an'ny toeram-ponenan'olombelona fotsiny ihany ny tondradrano aterak'ireo (Glacial Lake Outburst Floods – GLOFs) fa koa ho an'ireo fotodrafitrasana tetikasa, izay marobe amin'izy ireo no tobim-pamokarana herinaratra azo avy amin'ny rano, naorina amoron'ny renirano any ambany.

Ny fitobaka be loatran'ireo poti-javatra ao amin'ny reniranon'i Melamchi tamin'ny Jona, izay nahafaty olona 30 farafahakeliny, nanafotra tanàna ho anaty rano sy saika efa nanimba ny fotodrafitrasana tetikasa goavana ao Nepal natao hanomezana rano an'i Katmandou, dia vokatry ny oram-be nivatravatra nanosika ireo antsanga-na gilasy tsy voafefin'ny tany navongan'ny hatsiaka intsony

Na mibaribary kokoa aza ny fitsonik'ireo tendrombohitra, dia marobe ny olona voakasika manerana an'i Himalaya noho ny faharitan'ireo loharano sy ny fihenan'ny renirano. Mandao tanàna sy trano fonenana ny olona noho ny haintany maharitra sy ny loharano ritra.

Tsy maintsy mizaka ny enta-mavesatry ny raharaha an-tokantrano ireo vehivavy tavela ao, anisan'izany ny fitadiavana rano any lavitra any, na dia kely aza mba  hanondrahana ny toeram-pambolena an-tanety. Any amin'ireo faritra sasantsasany ao Nepal, niteraka fitomboan'ny fampanambadiana ankizy sy ny tahan'ny fialàna an-tsekoly mialoha ho an'ny tovovavy izany, manimba ireo tombontsoa efa azo taloha tao amin'ny firenena.

Ny lohahevitry ny Andro Iraisam-pirenena ho an'ny Tendrombohitra tamin'ity taona ity tamin'ny 11 Desambra dia ny hoe “Mamindra Tendrombohitra ireo vehivavy”. Ny fiovan'ny toetrandro any an-tendrombohitra dia tsy krizy fotsiny fa fotoana ihany koa fanararaotra hanomezana fizakantena ireo vehivavy sy ny vondrom-piarahamonina eo an-toerana. Avy amin'ny fanatazana ranon'orana, ny famelomana kamory, fanondrahana atete mitsitaitaika ka hatramin'ny fambolena fary sy bozaka Napier eny amoron-drano mba hampihenana ny loza ateraky ny tondradrano, dia marobe ireo ohatra mahomby ao Nepal mikasika ny fampifanarahana eo an-toerana. Saingy sahala amin'ny fandotoana rivotra ihany, ny fiatrehana ny fiantraikan'ny fiovaovan'ny toetrandro ao Himalaya dia mila fiarahamiasan'ny mpiray sisintany sy isam-paritra. Raha ny marina, ny fiharatsian'ny fahalotoan'ny rivotra eo amin'ny faritra dia mitarika ny fahafainganan'ny fitsonehana. Ny karbaona mainty sy ny loto vokatry ny entona avoakan'ireo fiara, ny orinasa ary ny fandoroana  dia mahatratra ny haavo ambony indrindra ary mampitombo ny tahan'ny fitsonehan'ireo vongan-dranomandry izay efa andalam-pitsonehana rahateo noho ny hafanan'ny toetrandro.

 Sary : Gudmundur Pall Ólafsson avy amin'ny Nepali Times. Nampiasaina nahazoana alalana.

Ny Tale jeneralin'ny ICIMOD, Pema Gyamtsho avy ao Bhutan dia niteny hoe “Mila manisy tsindrim-peo isika mikasika ny fanamafisana ny fiarahamiasan'ny mpiray sisintany. Andraikintsika hatrizay izany, saingy heveriko ankehitriny fa mila hafainganintsika izany hetsika izany.

Manana rohivoary betsaka kokoa noho ny toerana hafa rehetra eto an-tany i Himalaya noho ny haavony sy ny fahamandoana betsaka ananany. Milaza ireo mpikaroka fa toerana miavaka ho an'ny fampitomboana an'ireo karazam-biby izany. Saingy ny fiovan'ny toetrandro dia misy fiantraikany eo amin'ny fahasamihafan'ny fahamaroan-karazan'ny zavamaniry sy ny biby izay mitombo ao anaty rafi-piainana marefon'ireo tendrombohitra. Maro ireny no mbola tsy nanaovana fandalinana mihitsy ary mety hanan-danja ny soa ara-pitsaboana sy ny filàna azy.

Ny Fihaonambe mikasika ny Toetrandro COP27 izay natao vao haingana tany Ejipta dia nifanaraka tamin'ny rafitra iray  fanonerana ho an'ireo firenena mahantra noho ny fatiantoka sy fahasimbàna nateraky ny fiovan'ny toetrandro, saingy tsy mbola tratra ireo tanjona napetraka ho fanafoanana ny karbaona. Ankehitriny, mampisalasala be ny ho fahafahana mametra ny salan'ny hafanana antonony eran-tany ho 1,5 degre Celsius ambonin'ny haavo ara-indostrialy.

Nandritra ny herinandro faharoa tamin'ny Desambra dia nivory tao Montréal ireo mpahay siansa sy ireo governemanta mba hitady izay fomba hanakanana ilay antsoin'izy ireo hoe “fahafoanana fahenina” – ny ampahany betsaka indrindra amin'ny fahaverezan'ny zavamananaina eto amin'ny planeta hatramin'ny fitontonan'ny metorita izay nandripaka dinôzôro efa ho 65 tapitrisa taona lasa izay. Vokatry ny krizy ara-toetrandro ny ampahany amin'izany, fa mandray anjara amin'izany ihany koa ny famoronana toeram-ponenana sy ny fomba fanjifantsika amin'ny alàlan'ny famotehana ireo toeram-ponenana. Sahala ny tamin'ny COP27 tany Ejipta, ny Fivoriamben'ny Firenena Mikambana mikasika ny zavamananaina (COP15) tany Montréal dia hametraka tanjona ihany koa ho an'ny rohivoary manerantany.

Nampitandrina ilay mpahay jeografia momba an'i Himalaya, Alton C. Byers, izay nanadihady ny vokatry ny fiovan'ny toetrandro eo amin'ny rohivoary ao amin'ny faritra Kangchenjunga, hoe :”Heverin'ny olona fa tsy ho azo hozongozonina, tsy mety resy ny tendrombohitra. Tsy izany mihitsy izy fa anisan'ireo rohivoary tena marefo indrindra erantany izy io, ka izay no antony ilantsika fitandremana sy fiarovana manokana azy ireny.”