[1]Ny praiministr”i Barbados, Mia Mottley, tao amin'ny COP27, Egipta, 7 Novambra 2022, nitaky hoe ‘Rahoviana ireo mpitarika no hitarika?’ Saripika [1] an'ny UCL Institute for Innovation and Public Purpose (ivontoerana fikarohana zavabaovao sy izay mahasoa ny vahoaka) tao amin'ny Flickr (CC BY-NC 2.0 [2]).
Fanapahankevitra iray manan-tantara no noraisina teo am-panombohana ny (COP27 [3]) tamin'ity taona ity, kaoferansa fanao isantaona, tao anatin'ny Fifanarahana Lasitry ny Firenena Mikambana momba ny Fiovan'ny Toetrandro ( United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)), atao ao Sharm el Sheik, Egipta: nampidirina [4] ihany ho ao anaty lahadinika ny ‘Fatiantoka sy Fahapotehana’ (Loss & Damage (L&D)).
Inona marina moa ny L&D? Izy io dia maharakotra ireo fiantraikan'ny fiovàn'ny toetrandro izay miseho na eo aza ireo ezaka ho fampifandrindràna sy fanalefahana natao. Ny hoe Fatiantoka “Loss” dia manondro ireo fiantraikany ratsy izay tsy misy azo atao intsony ny hanamboarana na hanarenana azy; ny Fahapotehana “Damage” indray ho fanondroana ireo fiantraika ratsiny izay mbola azo atao ny manarina azy. Samy hita ao anatin'ireo antony mahatonga ireny fiantraika ratsy ireny daholo na ireo tranga henjana, na ireo misoko mangina.
Tamin'ny minitra nahafantarako fa ho isan'ny ho entina ambony latabatra ao amin'y COP27 ilay olana, dia nitamberina tao an-tsaiko ny COP21 tany Paris, fony nisy andian-jatovo avy amin'ireo firenena an-dalam-pandrosoana sy ireo firenena mandroso tonga nifamory, nijoro tanaty rivotra namirifiry, nanohitra sy nitaky ny hanaovana ho laharam-pahamehana ny Fatiantoka sy ny Fahapotehana.
Efa an-taona maro no nametraka sakana ireo firenena any amin'ny ilabolantany avaratra (ireo firenena manankarena nahita tombony tamin'ny firoboroboan'ny indostria ary anisan'ireo tena mpandefa betsaka indrindra ny entona mitondra fitomboan'ny hafanan'ny tany ka miteraka fiovàn'ny toetrandro), mba hisakanana izay rehetra fifanakalozan-kevitra iresahana ny L&D, izay tsy nahafaly ny ilabolantany atsimo (ireo firenena efa miatrika sahady ny olan'ny toetrandro).
Tao anatin'ny lahateniny nanokafana ny Herinandron'ny Toetrandro tao New York City, ny Sekretera Mpanatanteraka vaovao misahana ny Fiovàn'ny Toedrandro ao amin'ny Firenena Mikambana, Simon Steil, dia namaritra ny [5] COP27 ho “fotoana voalohany indrindra fanararaotra ho an'izao tontolo izao ao anatin'ny vanimpotoana fampiharana ny Fitanarahana tao Parisy mba hanaporofoana fa nisy ny firosoana.”
Ho an'ny maro, ity COP ity dia tsy azo raisina ho toy ny fahombiazana ampitain-davitra raha toa tsy tao anatin'ny dinika ny L&D. Raha tsy misy ny resaka manodidina ny L&D, ahoana no hahafahana manatanterana ilay fampiharana natao hiatrehana ny fiantraikan'ny toetrandro? Ho an'ireo firenena ao Karaiba, ny teny fanevan'ny rariny ara-toetrandro no mitarika ny iraka efain'ny COP27, indrindra fa amin'ny alàlan'ny lahadinika Loss and Damage (L&D).
Koa nahoana ary ny Fatiantoka sy Fahapotehana no tena zavadehibe ho an'ireo firenena ao Karaiba? Saino ireo fiantraika kely madinidiniky ny fiovàn'ny toetrandro izay tsy vitan'ireo ezaka natao ho fanalefahana sy fampifandrindràna ny misoroka na manalefaka azy, indrindra fa ny firosoan'ny tanihay sy ny fiakaran'ny haavon'ny ranomasina. Ny L&D dia valinteny mivantana indrindra ho an'ny tsy fahampian'ireo ezaka tsotra ho fampifandrindràna sy fanalefahana ny fantraikan'ny fiovàn'ny toetrandro.
Ny Alliance of Small Island States [6] (AOSIS) — fiaraha-mientan'ireo firenena-nosy madinika — tamin'ny 1991,no voalohany nanomboka niaro ilay hevitra fampidirana ny L&D rehefa niha-nanakaiky ny fifampiresahana manodidina ny fananganana ny UNFCCC11 [7]. Ny OSIS no nanokatra ny làlana tamin'ny fanolorana hevitra hananganana loharanom-panampiana iraisampirenena hanohanana ny fanonerana hatolotra ho an'ireo firenena an-dalam-pandrosoana tena marefo indrindra sy amoron-tsirraka sady iva toerana, toa an'i Maorisy, Seychelles, Maldiva, Samoa, Palau, sns…, amin'ny resaka Fatiantoka sy Fahapotehana avy amin'ny fisondrotry ny haavon'ny ranomasina. Nanomboka teo, ny AOSIS dia tsy nitsahatra ny nanao antso hisian'ny rafitra iray mety hanana fahafahana sy hahomby amin'ny fanonerana ireo firenena.
Ny eritreretina dia ny hanangona fanohanana ho an'ireo firenena marefo ara-toetrandro, izay mizaka ny enta-mavesatra bebe kokoa amin'ny resaka fiovàn'ny toetrandro. Amin'ny fahafantarany tsara mihitsy ny dikan'io krizy io ho an'ny toekaren-dry zareo, ny fiarahamoniny, ary ny asa fiveloman'ireo olompireneny, nitàna toerana manandanja tokoa ireo firenena-nosy tamin'ny fiarovana ilay fotokevitry ny L&D nanomboka hatrany amin'ny nandrafetana azy — ary tsy nihemotra izy ireo, nanangana feo mazava iraisany ho an'ireo faniriana narangaranga avo mba hisian'ny famatsiambola ho an'ny L&D.
Tato anatin'ny taona vitsivitsy, tsy nitsahatra nitombo ireo tsindry ho fametrahana ho ara-dalàna ny rafitra irain'ny UNFCCC momba ny L&D ho setrin'ireo fahambangana ao anatin'ny pôlitikan'ny fampifandrindràna ho an'ireo firenena izay mizaka sahady ny vokadratsy ratsy indrindra ateraky ny fiovàn'ny toetrandro. Io no nahatonga ireo mpitarika ao Karaiba niezaka foana [8] sy manohy milofo [9] hisian'ny fivoarana goavana mandritra ny COP27 amin'ny fametrahana ny L&D.
Ho an'ireo firenena-nosy ao Karaiba, ny L&D dia sakana manasaro-javatra izay mibahana eo amin'ny làlan'ny fanatratrarana ny fampandrosoana sy ny firoboroboana ara-toekarena. Araka ny nitateran'ny [10] CCRIF azy, ny fatiantoka andrasana isantaona ateraky ny vokadratsin'ireo loza mahatsiravina ateraky ny zava-tsy ampoizina tahaka izany dia mety ho iray hatramin'ny sivy isanjato amin'ny harinkarena faobe (PIB) mandrapahatongan'ny 2030, arakaraky ny firenena sy ny fizotry ny fiovàn'ny toetrandro.
Ny krizin'ny toetrandro dia miseho amin'ny endrika vokadratsy manimba ny ankapoben'ny fiainana ao Karaiba, isan'izany ny fiantraikany amin'ny fambolena sy ny famokarana sakafo [11], ny fahasalaman'ny olombelona, ny rohivoary [12], ny fizahantany [13], ny fahafahana mahazo rano fisotro madio [14], ny famokarana angovo [15], ny asa fivelomana [16], ny fahafahan'ny olombelona mamokatra, ireo fotodrafitrasa tena ilaina sy ny fampandrosoana ara-toekarena [17].
Araka ny tatitra iray avy amin'ny Fikambanana ara-tSAkafo Erantany (FAO) [18] ao anivon'ny Firenena Mikambana, niaina mivantana sy ankolaka ireo fatiantoka maherin'ny telo lavitrisa dôlara amerikàna ny tao Karaiba, teo anelanelan'ny 1970 sy 2000 fotsiny, vokatr'ireo loza voajanahary mifandray amin'ny fiovaovan'ny toetrandro sy tranga nateraky ny fiovàn'ny toetrandro.
Tamin'ny fotoana nanoratako ity tatitra ity avy eto amin'ny efitranon'ny solosaina ivelan'ny efitra fivoriamben'ny COP27 izay toerana tena isehoan'ireo kabary avo lenta rehetra efa ho andro vitsivitsy izao, mampiasa loha ahy ny momba ieo fatiantoka sy fahapotehana atrehan'ireo mpiray tanindrazana amiko ao Trinidad & Tobago ankehitriny vokatr'ireo tondradrano manenika ny tanàna nandritry ny alina tontolo.
Fatiantoka sy Fahapotehana. Ao Karaiba, hitanay, tsapanay ary fantatray izany.
Raha mijery ireo orinasan-tsolika mahita tombony am-polony lavitrisa maro tamin'ity taona ity, miaraka amin'ny sondro-bidin-javatra manaka-danitra taorian'ny fananiham-bohitra ataon'i Rosia ao Okraina, nisy vondrona iray iarahan'ireo firenena-nosy madinika nanjohy ny antso iray tamin'ny 8 Novambra, mandrisika ny hametrahana haba miavaka hanerena ireo orinasan-tsolika hanome onitra ireo firenena an-dalam-pandrosoana noho ireo fahapotehana nateraky ny loza voajanahary nateraky ny fiovàn'ny toetrandro.
“Tena efa fotoana izao tokony hanerena ireny orinasa ireny handoa hetra karbôna COP faobe iray avy amin'ireny tombony ireny ho toy ny loharanon'ny famatsiambola atokana ho an'ny Fatiantoka sy ny Fahapotehana,” hoy i [19]Gaston Browne, praiminisitr'i Antigoa & Barboda sady filoha am-perinasan'ny AOSIS. “Mandritra ny fakàn'izy ireo tombony, mirehitra ny tany,” hoy izy nanampy, raha niteny nisolo tena firenena 39 mandrafitra ilay Fiarahamientan'ireo Firenena-Nosy Madinika, izay betsaka amin'ny fisian'izy ireo no tandindonin'ny fiakaran'ny haavon'ny ranomasina sy ireo rivodoza trôpikaly tsy mitsahatra ny mitombo hery. Mandritra izany fotoana izany, ny praiminisir'i Barbados, Mia Mottley, mitaky haba folo isanjato amin'ireo orinasan-tsolika mba ho famatsiambola ny Fatiantoka sy Fahapotehana.
Tsy hilalao tànana fotsiny no nahatongavan'ireo firenena-nosy ao Egipta. Tsy hahasakana azy ireo intsony raha izay Etazonia na ny Fiombonambe Eorôpeàna izay samy nanao izay hampitarazoka ny fifampiresahana momba ny L&D tany aloha tany. “Tsy andrinay ny fananganana sy ny fanambaràna amin'ny fomba oôfisialy ilay tahiry hatramin'ny 2024,” hoy i Brown.
Ao anatin'ilay olana dia tena resaka ara-drariny ny momba ny Fatiantoka sy Fahapotehana.