- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Nahoana ny Nizeriana no mailaka tsy hiresaka ny fahasalamana ara-tsain'ny adolantsento? 

Sokajy: Nizeria, Fahasalamàna, Mediam-bahoaka, Tanora, Ny Tetezana - The Bridge

Hetsi-panoherana tany Nizeria mba hampitsaharana ny fanilikilihana amin'ny aretin-tsaina tamin'ny 5 martsa 2021. Sary avy amin'ny Wikipedia Damilareadeyemi [1] via (CC BY-SA 4.0)   [2]

Firy ny ankizy tsy maintsy ho faty na hamarana ny fiainany vao takatsika fa zava-dehibe ny fahasalamana ara-tsaina? Mandra-pahoviana no tsy maintsy hijalian'ny tanora amim-pahanginana amin'ny olam-pahasalamana ara-tsaina, satria ny anti-panahy nizeriana salantsalany dia milaza fa “te-hisarika ny saina fotsiny” ry zareo? Milaza ny Sampan'ny Firenena Mikambana Misahana ny Fahasalamana [3] (OMS) fa mety hisakana azy ireo tsy hianoka sy hitondra fiainana feno fanambinana ny tsy famahana ny olana ara-pahasalamana eo amin'ny tanora. Ny ankizy,  Miatrika olana toy ny tsy fahampian-tsakafo, ny ratram-panahy, ny tsy fahitan-tory, sy ny maro hafatoy ny olon-dehibe ny ankizy. Koa nahoana isika no maika hiala amin'ny olany?

Vanim-potoam-pamolavolana ny fahatanorana [4] izay ahafahan'ny ray aman-drenin'ny ankizy sy ny tontolo iainana mandrafitra ny fahazarany, ny fomba fiainany, ary ny faharetany ara-pihetseham-po. Maro ny antony mety hanorina na handrava ny tanora iray mandritra io dingana io. Rehefa tsy voakarakara tsara, dia mety handratra azy ireo ny anton-javatra ara-batana, ara-pihetseham-po ary ara-tsosialy ary lasa manampy sakana amin'ny hirika (hararaotra) ho avy.

Any Nizeria, na dia misy aza ny fampahalalàna tsikelikely ny olam-pahasalamana ara-tsaina [5] ankapobeny, dia mbola kely na tsy misy fikarakarana ny fahasalamana ara-tsain'ny ankizy Nizeriana. Mitranga izany noho ny fihetsiky ny fiaraha-monina manoloana “ny aretin-tsaina efa voalokon'ny fitsarana an-tendrony sy ny fihevi-diso”, hoy i [6] Torinmo Salau, mpanao gazety ao amin’ny gazety Nizeriana Guardian.

Ankoatra izany, ny olam-pahasalamana ara-tsaina indraindray dia mifamatotra amin'ny finoana ara-panahy na ara-pivavahana, sy amin'ny toe-javatra sasany, tsiniana ho “itoeran'ny fanahy ratsy [7]” ny olana, izay manasarotra ny olona hahazo ny fikarakarana ilainy. Tamin'ny fanadihadiana tamin'ny taona 2020 notontosain'ny Africa Polling Institute and EpiAFRIC [8] tany Nizeria, 54 isanjaton'ireo namaly no nino fa ny olam-pahasalamana ara-tsaina dia vokatry ny fitoeran'ny fanahy ratsy (ao amin'ilay olona).

Ny vokatry ny tsy firaharahiana ny fahasalamana ara-tsain'ny tanora

Matetika tsy mazoto sy tsy mifantoka amin'ny fiainany any an-tsekoly [9] ny tanora mandalo olam-pahasalamana ara-tsaina. Rehefa miatrika olana toy ny fahaketrahana na ny fanahiana ny ankizy iray, dia afaka mitoka-monina amin'ny hafa, mitarika ho amin'ny tsy fahaizana miaina anaty fiaraha-monina sy fianarana ambony. Toy izany koa, mety hanala ny ainy ny ankizy rehefa tsy voatandrina tsara na tsy ampy fiatrehana ny ahiahiny.

Araka ny tatitry ny Famatsiam-bolan'ny Fanavotana Ankizy Iraisampirenena ao amin'ny Firenena Mikambana (UNICEF [10]), “Ny famonoan-tena no antony fahefatra mahafaty ny ankizy 15–19 taona. Isan-taona, dia ankizy efa ho 46 000 eo anelanelan’ny 10 ka hatramin’ny 19 taona no mamoy ny ainy — zaza iray eo ho eo isaky ny 11 minitra.” Amin'ny fomba fisaina Nizeriana fa tsy dia goavana loatra izany aretina ara-tsaina izany, mazàna ny fiarahamonina manamaivana [11] ny fihetseham-po miiba iainan'ny ankizy. “Tena ambany dia ambany indrindra eo amin'ny” tanora Nizeriana ny fahalalana (fahaiza-mamaky ny) ny fahasalamana ara-tsaina, araka ny nambaran'ny fanadihadiana [12] nataon'ny farmasiana Deborah O. Aluh sy ny roa hafa.

Saingy na dia mety ho ambany (kely) aza ny fampahafantarana, dia tsy izany kosa ny olam-pahasalamana ara-tsaina eo amin'ny tanora Nizeriana – tsy voalaza na tratra aoriana ny fandefasana azy any amin'ny hopitaly. Ny fanadihadiana nataon’ny Pleasure Ogbonna sy ny mpikaroka dimy hafa momba ny siansan'ny fitaizana zaza ao Enugu, any atsimoatsinanan’i Nizeria, no nahamarika [13] ny skizofrenia (schizophrenia) ho “aretina ara-tsaina fahita indrindra” eo amin’ny tanora Nizeriana. Toy izany koa, mahatratra ny faratampony ny aretin-tsaina amin’ny faha-18 taonany ary “ambany indrindra amin'ny faha-15 taona”, hoy i Ogbonna.

Ohatra, ny ankizivavy iray manana fikorontanan-tsaina amin'ny fihinanana sakafo dia mety ho voatrerona kokoa fa tsy ampiana noho ny fiheverana fa mety tsy tia mihinana fotsiny izy. Azo inoana fa tsy hahazo ny fanampiana ilainy mihitsy izy ary mety tsy hahazo fanoloran-tanana ara-pahasalamana ara-tsaina avy amin'ny hopitaly. Izany dia satria ny 3,5 isan-jaton'ny teti-bolan'ny fahasalaman'i Nizeria ihany no omena amin'ny fikarakaram-pahasalamana ara-tsaina, araka ny filazan'i [14] Ogar Monday, mpanao gazety Nizeriana.

Rehefa tsy miraharaha ny fahasalaman'ny sain'ny zanany ny ray aman-dreny, dia mety hisy ny tsy fifandraisan-kevitra [15] eo amin'izy ireo izay mety hiteraka fifandirana ao amin'ny fianakaviana. Ohatra, raha tsy mety manaiky ny ray aman-dreny fa mangirifiry amin'ny fanahiana ara-tsosialy ny zanany, dia mety tsy ho takatry ny ray aman-dreny ny tsy fahavononan'ilay zaza hanatrika fivoriana anivom-piarahamonina, ary mety hitarika ho amin’ny famaizana tsy amin’antony izany. Ary koa, rehefa tsy voatandrina tsara ny toe-tsain’ny zatovo, dia mety hiteraka fitondran-tena sy toe-tsaina miiba [16] izany; ohatra, milaza ny tomban'ny [17] UNICEF momba ny Fahasalamana ara-tsaina sy ny Fanohanana ara-psykôsôsialy (MHPSS) mampiseho ankizy, indrindra any amin'ny faritra misy ady any avaratra-atsinanan'i Nizeria, miaina fikorontanan-tsaina, izay miseho amin'ny herisetra, fihetsika tsy tia fiaraha-monina, sy ny maro hafa. Noho izany, misy ny ankizy sasany mety hanapotika ny hoaviny amin'ny alàlan'ny fidirana amin'ny fitondran-tena maditra, ary mety hijaly noho ny olana ara-pahasalamana tsy voafehy ny fiaraha-monina amin'ny ankapobeny.

Fampihenana ity toe-javatra ity

Tsy afaka manohy mdify resaka fahasalaman'ny ankizy ny governemanta. Tokony hamorona toerana [18] miasa afaka manampy amin'ny fitazonana sy fanaraha-maso ny olam-pahasalamana ara-tsaina mifandraika amin'ny zaza izy ireo ary manolotra azy ireo ny fanohanana ilainy mba hianohana fiainana salama sy tomady. Afa-miaraka amin'ny ONG-FTMF ry zareo hamatsy ara-bola sy ny hampivoatra ireo fotodrafitrasa ireo hanampiana ireo ankizy ireo rehefa tsy afaka manome fikarakarana sahaza ny ray aman-dreny.

Ho an’ny ray aman-dreny mihitsy, manampy amin’ny fanaraha-maso ny fahasalaman’ny zaza iray ny manontanintany matetika. Na dia natioran'ny zaza sasany aza ny misokatra amin'ny ray aman-dreniny, dia hisy ny hanao izany. Rehefa tsapan'ny ankizy iray fa misy toerana tsara hiresahana ny olan'izy ireo, dia hahatsapa ho mahazo aina ry zareo hiresaka ny olana inoany hampanahy azy ireo. Ahafahan'ny ray aman-dreny izany hahafantatra tsara ny toe-tsain'ny zanany. Afaka mampiorina fifandraisana matanjaka kokoa eo amin'ny fianakaviana sy ny fiaraha-monina mihitsy koa aza ny mba manontanintany eny.

Hoy i William Chapman, mpanoratra, indray mandeha: “Azo esorina ny antsy, miraikitra ao anatin’ny fanahintsika ny teny.” Alao sary an-tsaina ny ankizy iray mandehandeha eo amin'ny fiainana ka tsy mihevitra afa-tsy lanjany na ny ankizy iray izay mino fa tsy misy dikany izy ireo rehefa maneho ny fihetseham-pony. Araka ny nomarihina teo aloha, taom-pamolavolana ny fahatanorana, ary izay rehetra lazaintsika amin’ny tanorantsika ankehitriny no hitaratra amin’ny ataony any aoriana. Ny fisafidianana amim-pitandremana ny fiteny miabo sy mampitraka ny tenany rehefa miresaka amin'ny tanora no ahafahana manampy amin'ny fampiroboroboana toe-tsaina hoe misy lanjany ny fahasalamany ara-tsaina sy hampitombo ny faharanitan-tsainy ara-pihetsehampo.

Firenena mivoatra tsikelikely amin'ny lafiny maro i Nizeria, ao anatin'izany ny firoborobon'ny fahatakarana sy ny fanekena ny aretin-tsaina. Izany no antony maha-zava-dehibe ny fampahafantarana ity tranga ity. Ain-dehibe ny hanabeazan'ny tsirairay ny tenany bebe kokoa momba ny resaka fahasalamana ara-tsaina sy ny fiantraikan'izany amin'ny ankizy, ary manely ny teny avy eo.

Tokony hokiviana ny fomba fisainan'ny tanora tsy nanavatsava ny resaka fahasalaman'ny saina. Rehefa heverintsika ny vokatry ny tsy fiatrehana ny toetry ny sain’ny zanatsika, dia miharihary fa tokony hisy ezaka amim-paifohazantsaina hiantohana ny fahombiazan’ny zanatsika. Mazava ho azy fa tokony ho ezaka iraisan’ny ray aman-dreny, ny fiaraha-monina ary ny fitondram-panjakana izany mba hiarovana ny tontolo iainana sy ny fahasalaman’ny tanora.