Esperanto: Afaka miatrika ny zava-misy ve ny fitenin'ny idealisma?

Sarin'ny saina Esperanto. Loharano: Canva

Manana anjara toerana manokana amin'ny mari-panondroana ny fiteny, kanefa koa miteraka olana tsy voavaha: fifanoherana izay ahafahan'ny fiteny manome hirika hifandraisana, saingy miasa ao anatin'ny toerana iray sy vondron'olona iray ihany, ka mampisaraka antsika amin'ny hafa. Katsahin'ny Esperanto kosa anefa ny hihoatra an'izany mba hahatonga azy ho lasa vavahady miasa ho an'ny sehatra ara-jeografika sy demografika rehetra. Na izany aza, na dia misarika ny idealisma aza ny Esperanto, dia ilaina ny mametraka ity fiteny ity anatin'ny olana manokana eo amin'ny tena-fiainana. Misy fetrany ny fitadiavany ny tsy fiandaniana mihitsy rehefa miatrika zava-misy ara-tsosialy sy ara-politika.

Inona anefa no atao hoe Esperanto? Esperanto dia iray amin'ireo fiteny artifisialy maro izay noforonina nanerana izao tontolo izao ary nahazo fahombiazana miharihary. Noforonin'i Ludwik Zamenhof, Poloney-Jiosy notsongaina in-12 hifaninana amin'ny loka Nobel Fandriampahalemana izy io tamin'ny taona 1887. Manodidina ny roa tapitrisa eo ny olona miteny io fiteny io manerantany, izay nahomby indrindra tany Meksika. Anisan'ny Esperantika malaza i Charlie Chaplin, J.R.R. Tolkien ary Leo Tolstoy.

Ny Kongresy Esperanto Manerantany voalohany tao Boulogne-sur-Mer, Frantsa, tamin'ny taona 1905. Loharano: sary ho an'ny daholobe

Maro no mihevitra ny teny Esperanto ho fiteny idealista, araka ny voalaza ao amin'ny lohatenin’ity antsafa nataon'ny gazety Meksikana Reforma, nifanaovana tamin'i Carlos Velazquillo sy Mallely Martínez, filohan'ny Fikambanana Esperanto Meksikana ity. Angambaina satria tsy fiteny fotsiny ihany ny esperanto, fa  kolontsaina ahitana fitsipika ara-pitondrantena maromaro koa. Izany no mampiavaka ny Esperanto amin'ny fiteny maro hafa, satria tsy fitaovana fitenenana sy fanoratana fotsiny izy io. Raha lazaina amin'ny teny hafa, dia mianatra momba ny soatoavina maha-olona sy pasifista ao amin'ny kolontsaina Esperantista ny olona iray rehefa mianatra io fiteny io.

Na dia ahitana olona sy fifandraisana ara-tsosialy isan-karazany aza ny Esperantujo (tontolo raisin-tsary an-tsaina izay anatsobohana anaty kolontsaina Esperantista ny olona tsirairay), dia tsy azo lavina fa misy hatrany ny tsy fiandaniana ao anatin'ny foto-kevitra Esperantista izay nitazona ny fijoroan'ity fiteny ity ho “iharana” ao anatin'ireo trangan-javatra ara-tsosialy maro. Ohatra, manohitra ny fivarotana azy ity fiteny ity, izay nanakana azy tsy hampiasana hahazoana tombony ho an'ny vondron'olona iray manokana.

Amin'ny lafiny iray, tsy nahakiana ny lasitrasa izay misoroka ny heviny momba ny fandriampahalemana tsy hipongatra ihany koa ny vondrom-piarahamonina Esperantista. Tsikaritra amin'ny fanamarinana ny fijoroana tsy miandany amin'ny tontolon'ny firehan-kevitra, dia tsy mahavita manakiana izay elanelan-tsata ao anatin'ny tontolo iainantsika izy. Amin'izay lafiny izay, dia todihantsika ny tenin'i Frantz Fanon tao amin'ny bokiny “The Wretched of the Earth” (Ireo Fadiranovan'ny Tany – 1961), raha nolazainy manokana fa hajain'ireo mpiantsehatra mahatonga ny toe-draharaha feno herisetra amin'ny fotoan'ny tsy fandriampahalemana sy ny ady ny tsy fiandaniana.

Ohatra iray lehibe amin'izany tsy fiandaniana izany ny fikambanan'ny Esperantista, UEA (Universal Esperanto Association), izay voakiana noho ny fijoroany manoloana ny fanafihan'ny miaramila Rosiana an'i Okraina, izay manao hoe: “Tsy manao fiandaniana ara-politika izahay.” Manontany tena àry isika hoe aiza no napetraka (nilaozana?) ny idealy Esperanto izay nahetsika (novelomina)?

Mifototra amin'ny voalaza etsy ambony, miverina amin'ny teboka niaingana isika. Toa hita fa mifantoka amin'ny adihevitra momba ny idealisma ny fifandraisana ara-tsosialy ao amin'ny vondrom-piarahamonina Esperanto fa zara raha resahana ny zava-misy ara-tsosialy iainan'ny Esperanto, ilay zava-misy ara-tsosialin'ireo olana eto amin'ny tontolo ankehitriny iainan'ny olona manerantany.

Tsy izany hatrany no nitranga. Tao anatin'ny am-polony taona maro lasa, dia naka toerana ny vondrom-piarahamonina Eperantista. Araka ny filazan'i María Isabel Nájera Sepúlveda, mpanoratra ny “Esperanto sy ny Fifandraisana Amin'ny Olombelona”, tamin'ny fikendrena manerantany, fa nisokatra tamin'ny fomba fisainana sy fanehoana hevitra maro ny kolontsaina Esperantista. Ohatra, nanomboka tamin'ny fampidirana ireo fihetsika anti-fasista any amin'ireo firenena toa an'i Espaina am-polony taona maro lasa izay ka hatramin'ny fanampiana tsy tapaka ny boky, ny fandikan-teny ary ireo tetikasa am-peo sy an-tsary na mozika izay mbola atao hatramin'izao.

Na dia (andian-t)sambo ho an'ny pacaj batalantoj (“mpikatroky ny fandriampahalemana”) aza ny Esperanto, dia tsy maintsy mandray anjara amin'ny adihevitra momba ny olana misy amin'ny tena-fiainana. Na dia ho ela aza ny fiteninay vao ho fiteny faharoa an'izao tontolo izao, dia mbola azontsika atao ny manao azy io ho lasa fiteny fifandraisana mahataka-davitra ary miresaka momba ireo olana amin'ny fomba fijery maha-olombelona kokoa. Tafiditra amin'izany ny fanamelohana ny habibian'olona amin'ny fiainana tena izy.

Noho izany, ahoana no ahafahantsika mandroso mihoatra izany ary manome ho an'ny Esperanto izany otrik'hery izany? Hitantsika amin'ny ohatra iray nomen'i Ivan Deance, anthropology, nandritra ny Kongresy Nasionaly Esperanto tany Puebla, Meksika, tamin'ny taona 2018 ny valin-teny. Niresaka momba ny fomba nanampian'ny Esperanto ny mpianany hifandray tsara kokoa amin'ny vondrom-piarahamonina indizeny ao Totonaca izy satria nanamora ny fahatakarana ny tenin-drazany ny toetran'ny fiteny ao aminy ary noho izany dia natao ho fiteny ifandraisana (tetezana). Fanehoana ny fandrosoana vita teo amin'ny sehatra ara-kolontsaina marolafy ity ohatra ity sy teo amin'ny fikatsahana tanjona voalohany: ilaina tanteraka mihitsy ny fifampiresahana eo amin'ny samy kolontsaina amin'ny fitadiavam-bahaolana amin'ny elanelam-piainana (tsy mitovy) eo amin'ny fiarahamonina misy antsika.

Araka ny nohazavaina tao amin'ny andalana etsy ambony, tsy afaka ny ho anthropologista daholo isika, fa afaka manao tetikasa. Na izany aza, midika hoe miroso lavidavitra kokoa ny fitaterana ireo olana ireo ary miditra amin'ny fifandraisana ara-tsosialy izay azo aorina amin'ny alalan'ny fiteny Esperanto.

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.