Nahoana ny “kiswahili” no tsy lasa teny fampiraisana an'i Afrika?

Vocabulaire kiswahili. Crédit photo; ultraBobban

Voambolana kiswahili. Sary : ultraBobban Attribution-Non Commercial 2.0 Generic (CC BY-NC 2.0)

Manana lanja manokana ho an'i Afrika ny andro 7 Jolay 2022, nankalazàna voalohany ny andro erantany natokana ho an'ny fiteny Kiswahili (na Swahili). Nankalaza io andro io teny an'arabe  ireo olompirenena manerana an'i Kenya,  Tanzania, Zanzibar, Afrika Atsimo sy erantany, ary ny tety anaty aterineto, tamin'ny fampiasàna ny tenifototra #KiswahiliDay2022 ary #KiswahiliDay. Io no andro voalohany ôfisialy nanomezana voninahitra io fiteny io hatramin'ny nanambaràn'ny UNESCO ny 7 Jolay ho andro erantany ho an'ny fiteny kiswahili, tamin'ny Novambra 2021

Diabe fankalazàna

Ny Vaomieran'i Afrika Atsinanana ho an'ny Fiteny Kiswahili (KAKAMA), fikambanana iray iraisan'ireo governemanta, ary miandraikitra ny fampiroboroboana sy fandrindràna ny fampivelarana ny Kiswahili, dia nanararaotra ilay fotoana voalohany hikarakaràny ny fanamarihana io andro io nanerana an'i Afrika Atsinanana. Tao amin'ny foiben-toeran'ny KAKAMA no nataon'ireo mpikarakara ny hetsika iray nahasarika mpikambana marobe avy amin'ireo firenena mpiara-miombona antoka ao anatin'ny vondrompiarahamonin'i Afrika Atsinanana. 

Nanao diabe teny an-dalamben'i Nairobi renivohitra, ireo olompirenena tao Kenya, notarihan'i Najib Balala, sekreteran'ny Kabinetra misahana ny Fizahantany sy ny Fiainam-bibidia ao amin'ny firenena, ary ny lehiben'ny kaomity mpitantana ny andro erantany ho an'ny fiteny Kiswahili 2022

Tany Ogandà, ny kabinetran'ny ministera dia nankato fangatahana iray nikendrena ny hankatoavana ny Kiswahili ho toy ny fiteny ôfisialy, fanapahankevitra tohin'ny fankatoavana ny fehinkevitra iray nolaniana tamin'ny Febroary tamin'ny taona lasa nandritra ny fihaonana an-tampony faha-21 nataon'ireo filoham-panjakana ary amin'ny Vondrompiarahamonin'i Afrika Atsinanana (EAC),  ka nandritra izany no nanapahana hevitra fa manomboka izao ny fiteny anglisy, frantsay ary ny Kiswahili dia horaisina ho toy ny fiteny ôfisialy ao anatin'ilay vondrona. Ny kabinetra ogandey ihany koa dia nanosoka hevitra ny hanaovana ny  Kiswahili ho tsy maintsy ampianarina any amin'ny sekoly ambaratonga fototra sy faharoa. Ny EAC dia fikambanana iray iraisan'ireo governemanta any amin'ny faritra, ahitàna firenena fito mikambana ao anatiny: Repoblika Demaokratikan'i Kôngô, Repoblikan'i Borondi, Kenya, Roandà, Sodàna Atsimo, Ogandà ary ny Repoblika Mitambatr'i Tanzania. Ny foibeny dia ao Arusha, any  Tanzania. Fiteny ôfisialy ny Kiswahili any amin'ireo firenena enina mpiara-miombona antoka amin'i Ogandà. 

Any Tanzania, nanambara ny governemanta fa heveriny ny hanorina Anjerimanontolo iray ho an'ny Kiswahili ary nanokana 40 hektara ao amin'ny faritra amorontsiraka ao Bagamoyo izy ho fanatanterahana io tetikasa io. 

Ao amin'ny Aterineto, ny lahatsary iray ahitàna ilay mpitarika ny mpanohitra ao Afrika Atsimo, Julius Sello Malema, no manipika ny maha-zavadehibe ny fampianarana sy ny fianarana ny fiteny Swahili ho teny iraisam-pirenena, ary mandrisika ireo Afrikàna handray azy io ho toy ny teny iombonana (lingua franca) ho an'i Afrika, niteraka fanehoankevitra mifamahofaho avy amin'ireo mpiserasera manerana an'i Afrika no sady namelona indray ny adihevitra mitohy eny anivon'ireo mpahay momba ny fiteny sy ireo mpiaro ny kolontsaina: afaka ny ho fiteny voalohany ao Afrika ve ny Kiswahili?

Ilay Afrikàna Tatsimo sady mpitarika ny EFF, Julius Mamela dia mangataka ireo firenena #afrikàna rehetra handray ny #Swahili ho toy ny #Fiteny nasiônaly.

Olona mihoatra ny 200 tapitrisa no miteny ny #Kiswahili #SwahiliDay #KiswahiliDay #WorldKiswahiliDay #KiswahiliLanguageDay pic.twitter.com/vbWceGFmD8

Ny Kiswahili : iray amin'ireo fiteny 10 tena ifampiresahana be manerana izao tontolo izao

Heverina ho toy ny iray amin'ireo fiteny folo tena iresahana be indrindra manerana izao tontolo izao, ary manana olona mihoatra ny 200 tapitrisa mampiasa azy, ny Kiswahili no voalohany amin'ny fiteny afrikàna nahazo voninahitra tahaka izany. Nanomboka tamin'ny nanekena azy ho toy ny fiteny voalohany ao Afrika Atsinanana, efa niparitaka any amina firenena mihoatra ny 14 izao ireo mpiteny azy, toa an'i Zambia, ny Repoblikan'i Kôngô, Malawi, Sodàna Atsimo, Môzambika, Yemen, Oman, Sômalia ary Kômôro. Toeram-pianarana mihoatra ny 100, raha ao Etazonia fotsiny, no efa mampianatra ny fiteny Kiswahili, ary hita ihany koa izy any Angletera, Alemaina, Kanadà, Pôlônina, Meksika, Rosia, Japàna, Shina, India ary Aostralia, raha tsy hitanisa afa-tsy ireo firenena ireo.  

Tamin'ny 2020, i Afrika Atsimo no lasa firenena voalohany ao amin'ny faritra atsimon'i Afrika, nanome fahafahana ireo mpianany ho afaka mandray ny Kiswahili ho toy ny taranja isafidianana any an-tsekoly. Ny Febroary 2022, nanambara ny Anjerimanontolon'i Addis Abeba ao Etiopia fa hanomboka hampianatra ny fiteny Kiswahili.

Na ho lasa fiteny afrikàna voalohany ekena amin'ny fomba ôfisialy aza ny Kiswahili, mbola mihalohalo eny foana ny aloky ny lasany nisamboaravoara.

Fitenin'ny herisetra tao Ogandà

Ny fanapahankevitry ny kabinetra ogandey handray ny Kiswahili ho toy ny fiteny ôfisialy ary ny tolokeviny hanaovana azy ho tsy maintsy hianarana any amin'ny sekoly ambaratonga fototra sy faharoa dia niteraka fanehoankevitra manohitra avy tamin'ireo Ogandey, izay manana tantara manahirana mifamatotra amin'io fiteny io. Amin'ny lafiny sasany, endriky ny lasa nisamboaravoara tao amin'ny firenena izy io, ary hatramin'ny famoretana mbola iainan'ny vahoaka hatramin'izao. Nandritra ny fitondran'i Idi Amin, ny 1971 hatramin'ny 1979, izy io no lasa fiteny ôfisialin'ny tafika mitam-piadiana.

Ny niafaràny dia lasa noheverina ho toy ny fitenin'ny herisetra ny Kiswahili, izay  nifamatotra rahateo tamin'ny fomba ôfisialy tamin'ny tafika ary nifampiresahan'ireo miaramila. Nikororosy hatrany hatrany izy taorian'ny nionganan'ilay mpanao jadona Amin,  ary tamin'ny faramparan'ny taona 1990, fotoana nifohazan'ny Vaomieran'ny Afrika Atsinanana sy ny politika vaovao momba ny fiteny nataon'ny Hetsi-panoherana nasiônaly, vao niverina niha-nanana lanja (amin'ny ampahany) teny anivon'ny fiarahamonina ogandey indray ilay fiteny. 

Nihamafy ny adihevitra momba ny  toerany ao anatin'ny fiarahamonina ogandey sy ny fampiasàna azy hatramin'ny nanambaràna ny kiswahili ho toy ny fiteny ôfisialy ao anatin'ny fianakaviambe afrikàna tatsinanana. Kanefa, eo amin'ny lafiny filàna ara-toekaren'i Ogandà manoloana ny fiteny Swahili, mifangaro amin'ny fitomboan'ny fifaneraseràna ara-kolontsaina amin'ireo afrikàna tatsinànana amin'ny alàlan'ny mozika, ny fifindramonina, ary ny ara-pôlitika, dia toa tombony kokoa ny tsy hanoherana intsony an'io fiteny io.

Mbola aloha loatra anefa raha izao sahady no hiteny hoe hanampy an-dry zareo, na tsia,  hihavana amin'ny lasany feno korontana ny tosika nasiônaly handraisana ny Kiswahili sy ny fanaovana azy ho taranja tsy maintsy ianarana any an-tsekoly.

Ambana ho an'ireo fiteny afrikàna hafa

Ny fandraisana faobe ny Kiswahili manerana an'i Afrika dia heverin'ny sasany amin'ireo mpahay momba ny fiteny sy mpiaro ny fiteny afrikàna ho toy ny ambana ho an'ireo fiteny hafa ao amin'ny firenena. Tanzania, ohatra, dia mampihatra politikan'ny teny misy fanavakavahana, izay mametraka ny fampiasàna ny Kswahili ho any amin'ireo faritra ambanivohitra, izay toerana zara raha ahafantarana na tena tsy misy mahafantatra an'io fiteny io mihitsy.

Io fanaovana ho laharam-pahamehana io, atao miaraka amin'ny tsy fanomezana lanja ny fiteny eo an-toerana, dia manakana ireo mpianatra tsy hahatakatra tsara ny leson'izy ireo ary, vokatr'izay, mitondra fiantraikany ratsy amin'ireo vondrompiarahamonina izay tsy ny Kiswahili no fiteny voalohany ho azy.

Misy ny ambana tahaka izany satria ireo ezaka vita mba hampiroboroboana ny Kiswahili dia tsy miara-dàlana amin'ny ezaka ho fampiroboroboana ireo fiteny hafa.

Fivoaran'ny teknôlôjian'ny fiteny amin'ny Kiswahili 

Une capture d'écran du service Gmail en swahili

Pikantsary avy amin'ny tolotra Gmail amin'ny fiteny swahili. « Gmail swahili » an'i nukta77 , ampiasàna ny lisansa CC BY-SA 2.0.

Amin'ireo fiteny rehetra ifampiresahana ao Afrika atsimon'i Sahara, ny Kiswahili no tena mibahan-toerana be indrindra ny fahitàna azy ao anaty tambajotra. Na somary mandeha miadana aza ireo ezaka atao mba hampivoarana ireo teknôlôjian'ny fiteny ampiasàna azy io, efa miha-mivoatra ny toedraharaha izao.

Tamin'ity volana ity, ny Meta dia namoaka voka-pikarohana iray manome antsipirihany ny fomba heveriny hijerena ireo fiteny 55 atao anjorom-bala ao Afrika, mba hanatsaràna ny fahamarinan'ireo “algorithmes” ampiasain'ny “intelligences artificielles (AI)” izay mandika azy ireny eny anatin'ireo sehatry ny tambajotra sôsialin-dry zareo.  

Ny Abantu AI, orinasa keniàna, dia namokatra teknôlojia iray  “Deep learning” na fianarana ifotony ho an'ny fikirakiràna infôrmatika ireo fiteny natoraly (NLP / TALN), izay mandika avy amin'ireo fiteny ifampiresahana erantany mankany amin'ireo fiteny teratany afrikàna.   

Ankehitriny, ilay lasitra “Deep learning” dia mandika avy amin'ny ankamaroan'ireo fiteny erantany mankany amin'ny Kiswahili sy  “Kikuyu”, fiteny keniàna iray hafa. Ilay “startup” AI, izay miasa amin'izao fotoana izao manao ny fandikàna mankany amin'ireo fiteny indizeny afrikàna hafa, dia hanomboka hanome ny tolotra avy aminy ho an'ireo firenena hafa ao Afrika alohan'ny faran'ny taona.

Fanampin'izay, i Nanjala Nyabola, Keniàna mpikaroka, mpandalina pôlitika ary talen'ny Global Voices Advox, dia nanao izay hahafahan'ireo olona mpiteny Kiswahili hamoaka ny feony sy hiaro ny zo nomerikan-dry zareo. Iarahana miasa amin'ny tarika iray misy ireo manampahaizana manokana amin'ny fiteny Kiswahili, voadikan-dry zareo ho amin'ireo fiteny afrikàna be mpampiasa indrindra ireo fomba fiteny fototra mahakasika ny zo nomerika sy ny teknôlôjia, ary dia nahaforona, araka izany, rakibolana iray nisy fampidirana 52 izay azo trohana maimaimpoana

Nahoana ny Kiswahili no tsy fiteny voalohany ho an'i Afrika?  

Na teo aza ny firotsahan'ireo firenena avy any ivelany notanisaina etsy ambony ho an'ny fiteny Kiswahili, mbola misy ny sakana manohintohina ny fahombiazany.

Ohatra, ny tsy fitoviankevitra noho ny resaka jeôpôlitika, toy ny fiaraha-mironan'ireo firenena ao Afrika Avaratra amin'ireo firenena any Afovoany- Atsinanana fa tsy miaraka amin'ireo ambiny ao amin'ny tanibe, dia mety hanimba ny fametrahana ny Kiswahili ho toy ny fiteny mampiray.

Ny dindon'ny avy any ivelany ihany koa dia mety hanohintohina ny “fanekena” ny Kiswahili. Amin'izao fotoana izao i Afrika dia miankina betsaka amin'ny tohana ara-bola avy any Shina. Ho takalon'ny fanampiany, dia atsofok'itsy farany ny fiteny “mandarin” ho any amin'ny ankamaroan'ireo firenena afrikàna, isan'izany i Kenya. Any amin'ny faritra sasany, io fomba firoso io dia mety hitarika ny Afrikàna hiteny tsy miambakavaka ny “mandarin” miohatra amin'ny fitenindrenin-dry zareo.       

Tamin'ny 2018, Julius Sello Malema, mpitarika ny fanoherana ao Afrika Atsimo, dia nanosika ny Afrikàna hanaiky ny hahatonga ny Kiswahili ho lingua franca (teny iraisana) ao amin'ny tanibe, ary nanambara fa “diso fametraka laharam-pahamehana” ireo governemanta afrikàna nanaiky ny “mandarin”, nefa nanao tsinontsinona ireo fiteny afrikàna.

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.