Sary natolotr'i Surajo Teete ary nahazoana alàlana ny fampiasàna azy. ankavia eo amin'ny sary i Surajo.
Ity lahatsoratra ity dia ampahany amin'ireo andiana antsafa nifanaovanay tamin'ireo vahininay mpampiantrano ny @DigiAfricanLang [1], fanentanana mihodina ao amin'ny Twitter, an'ny Rising Voices.
Ao anatin'ny andiany anasongadinanay ny asan'ireo mpikatroka mampiroborobo ny teny Afrikana ety anaty habaka nomerika, tianay ny hanasongadina ilay mpandika lahatsoratra Fulfulde, Surajo Teete (@SurajoTeete [2]) azy ao Nizerià. Ho an'i Surajo, tsy maintsy entina ho ao anatin'ny tontolo nomerika ny fiteny Fulfulde, fantatra ihany koa amin'ny hoe Fula na Fulah. Na dia fiteny ampiasain'olona an-tapitrisany amin'ny fitenim-paritra samihafa manerana an'i Afrika Andrefana aza ny Fulfulde, mbola kely ny fahitàna azy ety anaty aterineto. Mba hanatrarany ny tanjony hahitàna ety anaty aterineto ny Fulfulde sy hiantohana ny fitahirizana azy, Surajo sy ny ekipany dia namorona fampitambaovao amin'ny fiteny Fulfulde ranofotsiny, antsoina hoe Sakiraaɓe Media [3]. Ndeha hamantatra izay manosika an'i Surajo hamadika ireo fiteny ho amin'ny endrika nomerika, ary ny fomba, eo am-panaovana izany, handinganantsika ireo sakana apetraky ny toetany sy ny politika izay matetika loatra no miasa ho toy ny teritery amin'ny fifandraisan'ny samy olona.
Rising Voices (RV): Mba lazao anay ny momba anao sy ny asanao mifandraika amin'ny fiteny.
Surajo Teete (ST): Amin'ny maha-mpianatra nahazo Diplaoma Nasiônaly momba ny Fanabeazana avy ao amin'ny FCE, Kano ahy, ary nianatra manokana ny Fulfulde, sy Anglisy nifanindran-dàlana tamin'ny Fanabeazana, dia niainako ny loza mitatao lalovan'ny fiteny, isan'izany ny Fulfulde, noho ny natiora isankarazany tafian'ireo mpiteny azy io any amin'ireo firenena afrikàna.
Tao anatin'io zotra io, azoko ny Bakalaorea momba ny Fiteny, nomen'ny Anjerimanontolo Bayero, ao Kano, mba ho fampitaovana ahy amina pôlitika, tetikady, sy izay fomba rehetra azo atao hanohanana ilay fiteny. Nandritra ilay tetikasako aho dia nanoratra momba ny “Code – Ny Fiovàna ho toy ny Dingana Mankamin'ny Fampidiran-doza ny Fiteny: Fandalinana Tranga Iray Tamin'ny Sasantsasany Voafantina Tamin'ny Fianakaviamben'ny Fulɓe tao Kano Metropolis,” mba handrefesana ny haavon'ny fiovàn'ny fiteny teo amin'ireo mpiteny Fulfulde ao Kano.
Anatin'ny ezakay ho fampiroboroboana sy fanohanana ny Fulfulde, natombokay ny Sakiraaɓe Media, fampitambaovao iray mamoaka lahatsoratra amin'ny fiteny Fulfulde, na amin'ny onjampeo izany, na an-tsoratra. Nandeha io ary nahavita be tamin'ny fanohanana sy fampivoarana ny vokabolarin'ilay fiteny, sy ny fanohizana ny fampiasàna azy.
RV: Ahoana izao no toerana misy ilay fiteninareo ety anaty aterineto sy ivelany?
ST: Raha ny isan'ireo firenena mpiteny azy no asiana resaka, tsy isalasalàna fa ny Fulfulde no ifampiresahana be indrindra ao Afrika. Fiteny iray izay ifampiresahana anatina firenena afrikàna miisa 24 mahery. Ety anaty aterineto koa, izy dia iray amin'ireo fiteny afrikàna vitsy, raha tsy izy irery mihitsy aza, nahadingana sisintany am-polony mba hametraka ny taniketsan'ireo mpiteny azy. Tamin'ny alàlan'ny fitaomana ireo olona avy amin'ny faritra samihafa ao Afrika, nitety sisintany am-polony maro, sy tamin'ny fampitambarana azy ireny ho anatin'ny fiteny iray iraisan-dry zareo, izy ihany koa dia iray amin'ireo fiteny afrikana namotika ny fanorenana nataon'ny mpanjanaka — izany rehetra izany dia noho ny aterineto.
Misy maro ireo tranonkala novokarina sy notrandrahana tamin'ny fiteny Fulah, isany ny ; pulaagu.org, andaltech.com [4], binndipulaar.com [5], boolumbal.org [6], pulaar.org, fulfulde.org [7], oolelpulaar.com [8], tabitalpulaaku.org [9], dingiralfulbe.com [10], naamnee.com [11], fulbemedia.com, koode.net [12] ary ireo maro mpampiantrano ny hafa.
Ny Fulah dia alefan'ny Rfi, koode Radio International Abuja [13], Voice of Nigeria, Pulaaku FM Yola, Afrika Pulaar Radio sy maro hafa.
RV: Inona no manosika anao hanao izay hahitàna ny fiteninareo eny anaty habaka nomerika?
ST: Tsotra ny antony manosika: tsy maintsy atao. Ary heveriko fa mibaribary ny antony ary manomboka aminay. Efa tafiditra tanteraka ho singam-piainana andavanandrontsika ny habaka nomerika. Ao ny betsaka amin'ireo fifandraisantsika no mitranga. Ny politikantsika, fianarantsika, ny fandraharahantsika, ny maripanondroana antsika, ny tahotra ary hatramin'ny adintsika dia ao anatin'ireny habaka nomerika ireny. Ny dikan'izany dia hoe tsy azo ialàna ireny habaka nomerika ireny ho an'ny fitohizan'ny fahaveloman'ny olombelona sy izay rehetra ataony, isan'izany ny fitenin-dry zareo.
Ny Fulfulde, araka ny efa napetraka tany am-piandohana, dia ifampiresahana be ivelan'ny aterineto. Raha toa io afaka ny ho fanoitra ho an'ireny habaka nomerika ireny, dia tsy hoe fotsiny hitahiry ny kianja malalaka ahitàna ireo mpiteny azy, fa koa – sambany hatrizay – ho fahafahana mampiray ireo mpiteny ao anatin'ny fiteniny, tsy miankina amin'izay fisiana sakana. Tsy misy sisintany. Tsy misy antontan-taratasy na resaka birao ilaina. Tsy misy idiran'ny zom-pirenena. Tsy misy na inona na inona. Fa ny fiteny fotsiny. Dia ny fiteny.
RV: Farito ny sasantsasany amin'ireo fanamby manakana ny fiteninao ho tsy afaka ampiasaina feno ety anaty tambajotra.
ST: Ho ana fiteny iray miparitadritaka be toy ny Fulfulde, maro ny fanamby tsy maintsy atrehana. Iray amin'ireny ny fitazonana fomba fanoratra iraisana. Nefa fantatsika fa sarotra izany, tsotra fotsiny, noho ilay fiparitadritahana. Ohatra, ny mpiteny Fulfulde iray avy any amin'ny tontolo mampiasa ny miteny frantsay ao Afrika dia hanana fomba hafa tanteraka mihitsy amin'ny fanoratany ny Fulfulde, tsy mitovy amin'ny olona iray avy amin'ny Afrika mampiasa sy miteny anglisy. (Ary misy ihany koa ny dindo avy amin'ny fiteny avy eo an-toerana). Araka izany, indraindray lasa sarotra ny fifaneraserana eo amin'ireo mpiteny Fulfulde avy amin'ny lafim-piarahamonina samihafa eny anatin'ireny habaka nomerika ireny, noho ny fomba fanoratra ilay fiteny indramina avy amin'ny hafa.
RV: Inona no dingana mivaingana heverinao fa azo atao mba handrisihana ny tanora hanomboka hianatra ny fiteniny na hanohizany hampiasa ny fiteniny?
ST: Voalohany, ny fampiasàna habaka nomerika mitovy mba hampianarana ny Fulɓe, ny endri-tsoratra ho an'ny Fulfulde teraka avy amin'ilay Kaonferansa nataon'ny UNESCO tao Bamako tany amin'ny andian-taona 60s tany. Ho ahy, io no fomba tsara indrindra hamadihana ny toedraharaha. Ohatra, ireo mpiteny ny Fulfulde, avy ao Senegaly, Ginea, Ghana ary Nizerià dia afaka ampianarina ao anaty kaonferansa an-tserasera iray momba ny fomba fanoratra, ary amporisihana hampiasa izany, izay zavatra tsy afaka natao mihitsy tamin'ny vanim-potoana talohan'ny nisian'ny aterineto.
Faharoa, mila atao maromaro kokoa ireo fitaovana voasoratra satria izay no fototra hanamafy izany rehetra izany. Rehefa tsy misy zavatra voasoratra, dia hamorona ny tsy misy hatrany ny olona — ary dia tsy vitantsika ny hanaisotra izany tsy hamela dindo amin'ny fiarahamonina misy azy mivantana. Marobe, ohatra, ny olona manoratra tsy misy diso amin'ny anglisy, tsy noho izy ireo fomba fanoratra nampianarina tany an-tsekoly. Kanefa dia manoratra tsy misy diso ry zareo satria misy tahiry sarobidy voasoratra, eny rehetra eny. Zavatra iray tsy maintsy ataonay io mba hiantohanay ny fitohizan'ny fahaveloman'ny fiteninay, na anatiny na ivelan'ny aterineto. Ny fiteny izay tsy soratana dia mifampitantana sy tsy afa-miala amin'ny fahafatesana.