Fantaro i Wali Ntumba, mpikatroka ho an'ny fiteny Tshilubà miezaka ny hampandray anjara ny tanora amin'ny alàlan'ireo fitaovana nomerika

Sary nampindramin'i Wali Ntumba

Ity lahatsoratra ity dia ampahany amin'ireo andiana antsafa nifanaovanay tamin'ireo vahininay mpampiantrano ny @DigiAfricanLang, fanentanana mihodina ao amin'ny Twitter, an'ny Rising Voices.

Tsy dia voakasika loatra amin'ny fiarovana ny fiteny Tshilubà ao amin'ny Repoblika Demaokratikan'i Kôngô i Wali Ntumba (@nkayetu), nefa dia iray amin'ireo tena mampiasa vola be kokoa mba hanaovana izay hahamora kokoa ny fianarana ilay fiteny ho an'ireo taranaka tanora. Anatin'ny fianakaviamben'ny fiteny Bantu, ny  Tshilubà dia ampiasain'olona manodidina ny enina tapitrisa manerana ny Repoblika Demaokratikan'i Kôngô, iray amin'ireo fiteny ofisialy miisa efatra ao izy. Na izany aza, mahatsapa i Wali fa na samy miteny ilay fiteny aza ireo zokiolona, dia tsy ampy ny ezaka ataony hampianarana na hizaràna ny Tshilubà amin'ny taranaka. Amin'ny alàlan'ny famoronana fitaovam-pianarana ety anaty aterineto, manantena i Wali ny ho aingampanahy ho an'ny tanora ary hahazo ny fahatokisan-dry zareo amin'ny fahaizany ny fiteny Tshilubà. Vakio misimisy kokoa ny momba ny asan'i Wali ao anatin'ny antsafa nifanaovanay tamin'ny imailaka eto ambany.

Rising Voices (RV): Mba lazao anay ny momba anao sy ny asanao mifandraika amin'ny fiteny.

Wali Ntumba (WN): Kôngôley-Britanika aho. Teraka tao amin'ny Repoblika Demaokratikan'i Kôngô saingy nandany betsaka tamin'ny androm-piainako tao Londona, Angletera. Nirotsaka tanatin'ny asa ho an'ny fiteny aho nandritra ny fanomanako ny “Masters” tao amin'ny University College London. Ho an'ny fanohanana ny fianarako dia nanao fikarohana aho momba ireo politikan'ny mpanjanatany momba ny fiteny ary momba ny drafi-pampianarana fony fanjanahantany, ka latsa-pitiavana tamin'ny taranja fandinihana ny fiteny sy ilay fiteny.

Mamorona fitaovana fianarana aho ho an'ireo mpampiasa ny fiteny anglisy izay liana hianatra ny fiteny Tshilubà. Ifantohako indrindra ny gramera (fitsipi-panoratana) satria sarotra takarina ny fitsipi-panoratana ny Tshilubà.

RV: Ahoana izao no toerana misy ilay fiteninareo ety anaty aterineto sy ivelany?

WN: Fiteny mihoatra ny 200 ary tenim-paritra an-jatony mahery no ampiasaina ao Kôngô amin'ny sehatra sy an-tanantohatra samihafa. Ary iray amin'izy ireny ny Tshilubà. Manana ny sata maha-fiteny ofisialy azy ao Kôngô ny Tshilubà, araka izany dia tsy fitenin'ny vitsy an'isa izy, na tandindonin-doza, na anjorom-bala. Ampiasaina ihany koa izy eny anaty habaka nomerika, saingy eny anivon'ireo am-pielezana dia vitsy kely ireo tanora (latsaky ny 30 taona) no miteny tsy miambakavaka ny Tshilubà, na anaty fifanakalozan-kevitra, ary tsy manana sata mitovy amin'ny Lingala ilay fiteny. Fiteny ofisialy iray hafa ao Kôngô ny Lingala. Vokatr'ireo singa marobe mandray anjara ho amin'izany, ny Lingala dia lasa fiteny ho an'ireo any am-pielezana.

Ireo fiteny kôngôley hafa toy ny  Kikongo ya Leta (endrika iray hafa tafian'ny Kikongo) sy ny Kiswahili, samy teny ofisialy avokoa, dia ifampiresahana ihany koa eny anivon'ireo any am-pielezana. Toy ny Tshilubà, tsy manana sata mitovy amin'ny Lingala izy ireo eny anivon'ireo any am-pielezana.

Saingy tsy mijanona fotsiny ho an'ireo any am-pielezana io olana io. Misy marobe, ny vahoaka Bena Konji (Nkoshi), Bena Luluwà, Bena Lubìlànjì, sy ny Bakwà Luntu izay monina any amin'ireo faritra sy faritany hafa (ivelan'ny faritanin'i Kàsayì ) ao Kôngô no tsy mahay miteny ny Tshilubà sy/na ny tenim-paritr'izy ireo avy amin'ny Tshilubà.

RV: Inona no manosika anao hanao izay hahitàna ny fiteninareo eny anaty habaka nomerika?

WN: Araka ny nolazaiko, tsy fitenin'ny vitsy an'isa, na tandindonin-doza ny Tshilubà, araka izany dia tsy dia ifantohako loatra ny fitahirizana ilay fiteny, fa itodihako kokoa ny amin'ny hahitàna ireo tanora mba hifanerasera ao anatin'ny fitenindrenin-dry zareo, tsy misy fahasarotana.

RV: Farito ny sasantsasany amin'ireo fanamby manakana ny fiteninao ho tsy afaka ampiasaina feno ety anaty tambajotra

WN: Iray amin'ireo fanamby goavana indrindra ny fahafahana miditra aminy sy ny tsy fahampian'ny  fahatokisan-tena. Zara raha afaka miditra amin'ireo fitaovana natao hianarana anaty aterineto ny olona, ary tsy ampy fahatokisan-tena hanomboka hampiasa ilay fiteny ety anaty tambajotra satria matahotra ny ho hadrohadroin'ny sasany ry zareo noho ny hadisoan-tsipelina sy ny fanoratra.

RV: Inona no dingana mivaingana heverinao fa azo atao mba handrisihana ny tanora hanomboka hianatra ny fiteniny na hanohizany hampiasa ny fiteniny?

WN: Heveriko fa ny fanafoanana ny sakana misy eo amin'ny andian-taranaka no tokony ho dingana voalohany. Marobe ireo ray aman-dreny sy zokiolona manidy ny vavahadin'ilay fiteny tsy hidiran'ny zanak(izy ireo). Tsy ampianarin-dry zareo ny zanany ny Tshilubà fa izy samy izy ihany no mifampiresaka amin'ny Tshilubà, mamorona sakana eo amin'ireo andian-taranaka sy mahatonga ny Tshiluba mwakulu wà bakulu ‘ ho lasa fitenin-jokiolona’. Ny fanesorana ny sakana eo amin'ny andian-taranaka dia hanampy amin'ny fanovàna ny fifandraisan'ilay fiteny amin'ireo anti-panahy sy ireo tanora.

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.