[1]Toerana: (i)x K’o’opch’e’en, toerana hanaovana ny tetikasa. Sary natolotr'i Rodrigo Petatillo Chan.
Anarana: Rodrigo Petatillo Chan
Fiteny: Maya
Toerana: (i)x K’o’opch’e’en,
Felipe Carrillo Puerto, Q. Roo.
Fehin-tetikasa:
Famoronana lahatsary fohy amin'ny fiteny Maya Yucatec Maya ao @ tambajotra sosialy.
Horesahan’ ireo horonantsary ny voambolana, fanehoana ny fiainana andavanandro, tantara fohy na tantaram-piarahamonina.
Bix abeele’ex? Hach ki’imak inwóolo’on inmeyaho’on te’ proyecto “Activismo digital” yo’olal uséeger ukuxkíinta’al le maaya t’aan tumeen uyuumilo’obo’. Waye’, hach yaan k meyah ya’ab yéetel ki’imak óol.
Rodrigo Petatillo Chan no anarako, avy amin'ny vondrom-piarahamonina (i)x K'o'opch'e'en (Kopchen, amin'ny teny Espaniola) aho, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo, Meksika. Mpianatra manomana doctorat amin'ny taranja fiteny Indo-Amerikana ao amin'ny Foibem-pikarohana ambony sy fandalinana ny haiolombelona (Anthropology) eo amin’ny fiarahamonina (Meksika) aho amin'izao fotoana izao.
Ampanatontosana ny sahanasa (i)x K'o'opch'e'en aho amin'izao fotoana izao, izany hoe manangona angondrakitra hanangonana boky hahazoana ny mari-pahaizana doctorat izay mitondra ny lohateny hoe “A approach to multimodal expressives in Yucatec Maya” (Fomba iray ijerena ireo fomba fanehoana maro ao amin'ny Maya Yucatec). Misy mponina eo amin'ny arivo eo ho eo ny vondrom-piarahamonina misy ahy, vondrom-piarahamonina kely izy io, saingy nitombo haingana dia haingana ary manana sekoly maromaro hatramin'ny ambaratonga ambony. Manana tantara mahafinaritra maro ity tanàna ity nanomboka tamin'ny niandohany ka hatramin'ny fivoarany nanomboka hatramin'ny Adin-tsaranga Yucatán [2]. Sady, manana fetibe nentim-paharazana ho fanomezam-boninahitra ny olo-masina mpiaro San Juan Bautista isan-taona io vondrom-piarahamonina io, ary koa ireo fetibe sy fomban-drazana hafa.
Ny tetikasako
Ny tanjona ankapoben'ny tetikasa Ut'aanil ukuxtal (i)x K'o'opch'e'en ‘ (“Resaka Kopchen momba ny fiainana”) dia ny hamelona aina indray sy hanairana ny saina momba ny Maya Yucatec eo amin'ny mponina (mpampiasa sy tsy mpampiasa ity fiteny ity) ao amin’ny vondrom-piarahamonina ary hamorona horonantsary fohy amin'ny teny Maya Yucatec amin'ny tambajotra sosialy. Horesahan’ ireo horonantsary ny voambolana, fanehoana ny fiainana andavanandro, tantara fohy na tantaram-piarahamonina, ankoatra ny lohahevitra hafa. Natao indrindra ho an'ny ankizy, ray aman-dreny ary raibe sy renibe (izay miteny na tsy miteny Maya Yucatec) ny tetikasa, ho an'ny fampianarana-fianarana eo amin'ny vondrona mitovy taona.
Tokony hifandanja lahy/vavy sy ny fiteny ampiasainy ny isan'ny zazalahy sy zazavavy handray anjara amin'ny tetikasa. Izany hoe tsy maintsy miteny Maya ny antsasany ary tsy voatery miteny Maya ny antsasany. Ankoatra izay, tsy maintsy tovovavy ny dimy ary zazalahy ny dimy hafa. Nosafidiko ity fizarana ity mba hanairana ny ankizy tsy mahay teny Maya ka hampirisihina azy ireo ao amin'ny vondrona mitovy taona aminy. Hampirisihana hiteny maya ireo ankizy ireo, ka, any aoriana, dia ry zareo no hampita izany amin’ny ray aman-dreniny izay tsy nampianatra azy ireo teny Maya tao an-tokantrano, ka mba hanairana ny sain’ireo ray aman-dreny momba io olana io. Handray anjara koa ny ray aman-dreny sy ny raibe sy renibe, satria hangataka fanampiana amin’izy ireo ny ankizy amin’ny fanaovana horonantsary fohy amin’ny teny Maya.
Ny hampianarana ny ankizy hampiasa ny fitaovana ilaina amin'ny fanaovana ny fandraisam-peo no dingana voalohany amin'ny tetikasa, sy ny atrikasa famakiana-fanoratana kely mandritra ny iray na roa volana mba hananany fahalalana fototra momba izany amin'ny farany.
Amin’ny dingana faharoa kosa ny ankizy no hanomboka hanatontosa ireo horonantsary voalohany momba ireo lohahevitra voalaza etsy ambony ireo. Hotontosain'ankizy tsiroaroa (izay ahitana ankizy miteny Yucatec Maya sy ankizy miteny Espaniola) ireo horonantsary ireo.
Ahitana ankizy miara-miasa amin'ny havany (ray aman-dreny, raibe sy renibe ary iray tampo) ny dingana fahatelo mba handraisan'ny vondrom-piarahamonina anjara amin'ny tetikasa sy hifandraisan'ny olona.
Farany, hamerina hijery ny horonantsary rehetra ireo mpikambana ao amin'ilay tetikasa. Handrakitra sy hamadika an-tsoratra ary handika teny (Maya–Espaniola) ireo horonantsary notontosain'ny ankizy ry zareo ary avy eo handefa izany amin'ny tambajotra sosialy ho fampielezana.
Ny antony manosika ahy
Niasa aho hanohana ny fiteniko nandritra ny 12 taona teo ho eo, nanao tetikasa isankarazany amin'ny haifiteny sy haiolombelona, ary ny asa sosialy tsy itadavan-tombontsoa. Heveriko fa iray amin'ireo olana atrehin'ny manam-pahaizana mianatra ny teny indizeny manokana ny tsy fahampian'ny fanohanana, indrindra ara-bola. Ankoatra izay, maro amin’ireo indizeny mampiasa ny fiteny no tsy afaka nanohy fianarana noho ny halaviran’ny toeram-pianarana tiany hianarana.
Afa-po aho tamin'ny asa nataoko hatreto hanohanana ny fiteniko, nikaroka lohahevitra maro izay tsy mbola nohadihadiana teo aloha aho. Fomba iray hanavotana ny fitadidiana sy ny fahalalan'ireo mpampiasa ny fiteny ny fanadihadiana momba ny fiteny. Mahatsapa fampaherezana aho satria tena mavitrika ny ankizy indrindra indrindra hiasa amin'ny tetikasa mifandraika amin'ny fiteniny. Tsikaritro ny fahalianan'izy ireo taona maro lasa izay fony aho nampianatra taranja mamaky teny sy manoratra amin'ny teny Maya Yucatec. Raha ny marina, mora mahay haingana ny ankizy.
Amin'ny maha mpiteny Maya ahy dia tiako ho tsapa, heno, hankafizina, tsikaritra ary ho nofinofisina amin'ny sehatra rehetra ny fiteniko. Betsaka ny fikatrohana nomerika sy tsy nomerika tao amin'ny vondrom-piarahamonina isankarazany ao amin'ny Saikinosy Yucatan, saingy tsy nisy tamin'izy ireo no nifantoka tamin'ny vondrom-piarahamoniko. Noho izany, hisy fiantraikany tsara amin'ny mponina ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy ahy ny fanatanterahana tetikasa amin’ny dingana toy izany.