Dika mitovy amin'ilay sarontavan'i Mpanjakavavy reniny Edo tao Nizerià : Iyoba, noforonina tamin'ny taonjato faha-16. ilay sarontava dia nofidiana ho famantarana ny FESTAC 77, Fetibe faharoa manerantany tao Lagos natao ho an'ny zavakanto sy ny kolontsaina mainty hoditra ary afrikàna, tamin'ny 1977. Sary nomena ho an'ny Wikimedia Commons [1] ho ampahany amin'ny tetikasa iray an'ny Metropolitan Museum of Art [2]. (CC0 1.0 [3])
Naotin'ny mpamoaka lahatsoratra: Navoaka voalohany tao amin'ny Yaba Left [4], naverina navoaka ity lahatsoratra ity rehefa nahazoana alàlana.
Hatry ny elabe ny tanànan'i Lagos no efa renivohitra ara-kolontsaina tao Nizerià [5]. Raha jerena amin'ny toerana misy azy manakaiky ny ranomasina, sy ny toerana maha-foiben'ny fahefana ara-politika azy nandritra sy taorian'ny vanimpotoana fanjanahantany, fotoana fotsiny no nandrasana mba hiantombohan'ny fikisahan'ilay tanàna hahatratrarany ny tena zavamisy iainany ankehitriny ho lasa tanàna ahitàna karazan'olona maro, fisainana sy kolontsaina tsy mitsahatra ny mifandona.
Vitsy, na “kabary tsara lahatra” fotsiny ireo fitantaràna ny endrika mozika talohan'ny fanjanahantany [6]. Lasa toy ny hoe ny fifanakalozana nifanaovan'ireo tantsambo tandrefana sy ireo razambentsika fotsiny no hany tosaka fampahafantarana nikoriana, nahafahan'ireo zavamaneno toy ny gitara sy ny kipantsona niditra tao anatin'ny mozikantsika sy ny kolontsantsika manokana.
Mijanona ho tsizarizary ny fahafantarantsika ny fototra niavian'io kolontsain'ny mozika io, satria tsy mitsahatra ny miova, ary ireny fiovàna ireny dia mifamatotra betsaka amin'ny fahantongavan'ny teknôlôjia. Mbola misy mandraka ankehitriny ireo endrika mozika mpisava làlana, toy ny sakara, ny asiko, ny apala ary ny agidigbo, lalaovin'ireo mpiangaly mozika efa zokiolona sy miha-antitra izay mazàna mampita azy ireny amin'ny taranany mandimby azy. Kanefa, nohalalinina be sy noraketina anaty antontan-kevitra ny mozika highlife [7] sy juju [8], satria nahatratra ny faratampony tamin'ny laza tao anaty vanimpotoana iray nanan-danja tamin'ny tantara talohan'ny fanjanahantany, fotoana iray nisian'ny fanantenana tsy nanam-petra, ary noho izy teo am-baravaran'ny teknôlôjia ihany koa.
Toeram-pilanonana andro alina (nightclubs) ao Lagos efa tany amin'ny andron'ny fanjanahantany
Tanànan'ireo andevo noafahana, matetika niaraka tamina anarana pôrtiogey sy nandàla ny finoana kristianina, ary nody avy any Brezila ho ao Afrika ny faritr'i Campos, ao anatin'i Lagos, ilay tanàna ara-toekarena sy kolontsaina ao Nizerià. Ankehitriny, toerana maresaka sy fanaovana raharaham-barotra ilay faritra, ary ny tena fivezivezena indrindra. Loraharon-tsary : Carsten ten Brink [9], 11 novambra 2018, (CC BY-NC-ND 2.0 [10]).
Tany amin'ny fiafaran'ireo taona 1940, fony mbola tena nanjaka be ny fanjanahantany tao Lagos, dia tsy mena-mitaha tamin'ireo tanàna eorôpeàna i Lagos izay niroboroboan'ireo fiainana anatin'ny alina. Ny fifaneraseran'ireo teratany sy ireo fotsy hoditra dia niafara tamin'ny fanekena ny kolontsain'ireto farany. Nakotrokotroka ireo toerana filanonana amin'ny alina tao Lagos [11] ary mariky ny fahazoana tombony ho an'ireo mpisehatra isankarazany tao anatn'nay fahamaroam-piainana nisy tao aminy (mpiangaly mozika, tarika isankarazany, mpikarakara seho an-tsehatra, mpivarotra sakafo, mpanely zavamahadomelina) izay niantoka ny fampihodinana tsara azy.
Bobby Benson (11 aprily 1922 – 14 may 1983) dia Nizeriàna artista no sady mpiangaly mozika. Loharanon-tsary : Aymatth2 via Wikimedia Commons [12]
Marobe ireo fijoroana vavolombelona mahatsiahy ny Caban Bamboo [13], toerana filanonana amin'ny alina an'i Bobby Benson [14], mpandraharaha ara-kolontsaina navitrika no sady mpamokatra (impresario) tamin'ny fotoan'androny. Nitarika andiana mpanao teatra izy sy ny vadiny, izay natao ho fialamboly rehefa amin'ny alina. Noforoniny koa ny Jazz Orchestra Band, izay taty aoriana dia lasa vimiaina no sady nanome ny fiahiany ho an'ireo goavana indrindra mpiangaly mozika highlife tao Nizerià. Tamin'izany fotoana izany, ny danse de salon no tena nolalaovin'ilay tarika ho an'ireo vato nasondrotry ny tany nanjifa azy: ny fox-trot, cha-cha ary swing. Nilalao mozika avy eo an-toerana ihany koa ry zareo.
Tamin'ny taona 1950, tonga tao Nizerià ny onjana feo vaovao rehefa avy namakivaky an'i Ghana. Nisy ny fitetezam-paritra voatonona matetika natao tamin'ny ilany andrefan'i Afrika, nokarakarain'i E.T Mensah [15], ghaneàna mpitsoka trompetra, sy ny Tempos Band nisy azy, izay nampiseho tamin'ireo Nizeriàna ny mety ho fahafahan-dry zareo hilalao ireo gadona afrikàna manainga fanahy miaraka amin'ireo zavamaneno tandrefana. Misy ihany koa fitantarana ny dia nataon'i Bobby Benson sy ny tarika nisy azy tany Ghana mba hanao kaonseritra tany. Ny niandohan'ny anarana hoe « highlife » avy ao Ghana dia manondro fa tao ilay karazana mozika no naka toerana voalohany.
Ny zavatra tsaroana tamin'io vanimpotoana io dia arakaraky ny nirosoan'i Nizerià ho amin'ny fahaleovantenany, niha-nalaza ny mozika highlife. Tamin'ny ankapobeny ireo toerana filanonana amin'ny andro alina sy ny toerana fandraisambahiny dia nanana tarika efa nipetraka teo an-toerana nilalao amin'ny ankamaroan'ny alina sy nandritra ny herinandro ary rehefa Sabotsy hariva. Nanana ny lanjany manokana ny Zoma faran'ny volana.
Niankanjo ny fitafin-dry zareo mahafinaritra [16]ireo mpitendry mozika iray tarika ary nilalao mozika ho an'ireo toerana nalaza tao an-tanàna, isan'ireny ny Caban Bamboo an'i Bobby Benson, ny Gondola Bar (izay mbola ao hatramin'izao, na dia niova aza ny anarany sy ny tompony) ary ny Ambassador Hotel, ireto roa farany izay samy ao Yaba ary Libaney iray no tompony.
Maro tamin'ireny toerana sy efitrano fanaovana kaonseritra ireny no efa tsy hita intsony ankehitriny, lasa toeram-ponenana na fiangonana. Toerana fanaovana dihy sy mozika ary fampiarahana ireny efitrano toy ny lozoka ireny tamin'izany. Nanana ny lazany teny imason'ireo vehivavy ny mpitendry mozika highlife, ny vehivavy rahateo no tena nitàna toerana sarobidy tao anatin'io karazana gadon-kira io, indrindra fa ho an'ireo mpitendry mozika. Namelovelo tany amin'ny ati-fanahy tany ireo hira toy ny « Sawale » [17] an'i Rex Lawson [18], gadon-kira mahatsikaiky nampiasa ny teny mahazatra hoe « waka waka baby » hanondroana ireo mpampanofa vatana tamin'izany fotoana izany. Taompolo marobe taty aoriana, naverin'i Flavour N'bania [19] noraisina io fomba filaza io tao anatin'ilay hirany mihetsiketsika malaza hoe « Nwa Baby (Ashawo Remix) » [20].
1960s, taona volamena
Tsaroana am-pitiavana ny andian-taona 1960 ho vanimpotoanan'ny fahaleovantena sy ny fanantenana mifikitra amin'ny tanindrazana, ny mozika hghlife, ny dihy malaza tamin'izany fotoana izany, nanakona ny calypso, ny “danses de salon”, ny “swing” sy ny “cha-cha”, lasa feonkira famantarana ilay vanimpotoana mihitsy.
Fonon'ny rakikiran'i Roy Chicago (1931-1989) “Highlife Series”
Nanerana an'i Nizerià, nisy ireo trano fandraisambahiny sy toerana filanonana amin'ny alina [21] nilalaovana mozika hatramin'ny alimbe. Nandravarava mihitsy ireo mpitarika orkestra nahababo ny fo, nanana anarana tarika somary nanahirana. Roy Chicago [22] (anarany teo am-pahaterahana ny hoe John Akintola Ademuwagun) sy ny Rythm Dandies. Victor Olaiya [23] ary ny Cool Cats. Fela Ransome-Kuti sy ny Koola Lobitos. Rex Lawson sy ny His Mayor’s Band. Chris Ajilo sy ny Cubanos. Indrisy anefa, nandalo fotsiny ihany izany fanantenana izany. Latsaka tanaty korontana ilay repoblika vaovao vao niforona, nitondra nankany amin'ny ady an-trano nahafatesana olona maro sy fifindramonina an-tapitrisa.
Ny rakikira ‘Papingo Davalaya’ an'i Victor Olaiya (1930-2020), nivoaka tamin'ny 1986 tao amin'ny Premier Records.
Avy hatrany taorian'ilay ady an-trano tao Biafra, nanomboka ny fahaverezan-dazan'ny mozika highlife. Marobe tamin'ireny mpitendry mozika ireny no avy amin'ny faritra atsinanan'ny firenena ary ny ady no nanilika azy ireny tsy araka ny sitrapony hiala an'i Nizerià hankany amin'ny faritany Biafrana, izay nanambara samirery ny fisarahany tamin'i Nizerià tamin'ny 1967 hatramin'ny 1970. Voamarika ihany koa ny fipongaran'ny mozika saoul sy funk amerikàna, ary hatramin'ny fiasàna loha tsy nitsaha-nitombo momba ny fandriampahalemana izay vato misakana ny kolontsain'ny fivoahana alina.
Taorian'ilay ady an-trano, nitolona ny mbola mba hisongadina ihany ny highlife. Niha-nahazo laza [24] tany atsimo-andrefan'i Nizerià ny mozika jùjú, endrika hafan'ny highlife « Palm-wine ». Nivondronan'ireo mpitendry gitara vitsivitsy, ary nanome taridalana manandanja ho an'ny firindran'ireo mpikambana tao amin-dry zareo, vetivety foana ity karazana mozika ity dia lasa nalaza be teny anivon'ireo Yoruba nasondrotry ny tany sy tia mifety.
King Sunny Ade (teraka Sunday Adeniyi Adegeye), Nizeriàna mpihira jùjú, mpanoratra tononkira no sady mahay mitendry karazan-javamameno maro. Sary: master_xpo via Wikimedia Commons [25], 12 septambra 2005 (CC BY 2.0 [26]).
Tsy misy idiran'ny fihisatry ny juju nameno ny banga navelan'ny mozika apala [27] (gadon-kira efa hatrany amin'ny taona 1930s, niforona nanodidina ny vely amponga, ary avy any amin'ny vahoaka Yoruba ao atsimo-andrefan'i Nizerià), tsy dia heno loatra ny fiantraikan'ireo mpanakanto kalaza toy ilay jamba mpitendry zavamaneno Kokoro [28] (teraka Omoba Benjamin Aderounmu), Tunde King [29], Avinde Bakare [30], Ojoge Daniels [31], JO Araba [32], ary IK Dairo [33] mandra-pahatongan'ny fanjakan'ireo roa mpiaraka : Chief Commander Ebenezer Obey [34] sy King Sunny Ade.
Marobe ireo fifangaroana toy ny Afro-rock, ny Afro-soul sy ny Afro-funk izay nalaza ihany koa teny anivon'ireo tanora kokoa. Ny firoboroboan'ny resaka solika tao Nizerià no namaritra ny taona 1970s, ary ny firenena izay vao avy nizaka dona henjana taorian'ilay ady an-trano naharitra efa ho telo taona, dia nampiseho fijoroana / faharetana tao anatin'ireo ezaka nataony hakàna fipetraka feno hafaliana, sy handeha hiroso hatrany.
Tamin'ny 1977, i Nizerià no nandray ny andiany faharoa tamin'ny Fetibe Erantany ho an'ny Zavakanto sy ny Kolontsaina Mainty sy Afrikàna (FESTAC [35]). Tao Lagos araka izany no ambohipihaonan'ireo mpankanto mpamorona malaza erantany, isan'ireny ry Stevie Wonder sy James Brown.
“Alahelo Ranomaso ary Rà ” an'i Fela Anikulapo-Kuti
Fela Anikulapo-Kuti, izay tany am-boalohany tao anatin'ny kaomitin'ny FESTAC, dia nanao ankivy ny fandaharampotoana [36]. Nefa ny Afrika Shrine, toeram-pilanonana amin'ny alina izay izy no tompony, dia lasa toerana tsy azo nolalovam-potsiny [37] ho an'ireo mpitendry mozika avy amin'izao tontolo izao izay ny FESTAC no niantoka ny fahatogavan-dry zareo tao Lagos.
Lasa tsy azo nialàna teny an-dalamben'i Lagos ny Afrobeat, gadona filalaon'i Fela Kuti, na teo aza ireo tonony mirehidrehitra izay mampifanolana azy amin'ny saranga pôlitika. Ny Afrika Shrine (« Sanctuaire Afrika ») izay azy, sady toeram-pilanonana amin'ny alina no nirvana ara-panahy ho an'ny Panafrikanisma, no nanampy tontolo iray tokamiavaka tamin'ny fiainan'ny alina tao Lagos niaraka tamina rafi-piainana misy ireo mpiravotra sakafo, ny mpaninjara zavamahadomelina, ary ny ireo mpivarobarotra isankarazany.
Ry Lijadu Sisters (Taiwo sy Kehinde Lijadu) tao amin'ny National Stadium, ao Lagos, Nizerià (1970). Sary: Pade Aladi tao amin'ny pejy Facebook an'ny vondrona “The Lijadu Sisters [38]“
Andrana navitrika tamin'ny fampivadiana ny feo sy ny mozikan'ireo mpitendry toa an-dry Fela Kuti, Segun Bucknor, sy ry Lijadu Sisters no nanamarika ny taona 70s.
Ny gadona nolalaovin-dry Lijadu Sisters [39], mpirahavavy kambana tsy misy anavahana azy, dia fifangaroan'ny jazz, reggae sy ilay gadona waka tena nentindrazana ilalaovana fomba fihira misy antso sy valiny. Be mpitia ny mozikan-dry zareo [39] ary vetivety ry zareo dia lasa mpisava làlana ho an'ireo vehivavy mpitendry mozika izay nanozongozona ny fitsaratsaram-poana tamin'izany fotoana izany. Mazàna ireo mpiangaly mozika no noheverina ho olona mpidonanam-poana ary ireny fitsaratsaram-poana manavakavaka ireny dia nandratra manokana ireo vehivavy.
Nipoitra avy amin'ny fomba fitantara manjavozavon'ny fanjanahantany, tonga naka ny toerany tany afovoan'ny taonjato faha-20 tany ny mozika nizeriàna, namiratra tao anatin'ny tsy fiankinandohany, ary nifàka mafy tao anatin'ny fahaterahana indrain'ny panafrikanisma tamin'ny taona 1970s. Io fiofoana io dia notorontoronina, tonga tamin'ny fotoany ary tontosa antsakany sy andavany tao Lagos, renivohitra ara-kolontsain'i Nizerià
Vakio ato ny andiany faharoa amin'ity lahatsoratra ity (Angl [40]).