Ny lova navelan'ny mpiteny Yaghan farany ao Shily

Sarin'i Cristina Calderón. Nampiasaina rehefa nahazoana alalana avy amin'ny zafikeliny Cristina Zárraga.

Notiavin'ny vondrom-piarahamonina teratany Yaghan ao Bahía Mejillones, any Puerto Williams ao amin'ny Nosy Navarino, any amin'ny tendrony farany atsimon'i Shily i Abuela Cristina Calderón, izay nodimandry tamin'ny 16 Febroary 2022, teo amin'ny faha-93 taonany. Amin'ny maha-mpiteny Yaghan sisa farany azy (fantatry ny vondrom-piarahamonina Yaghan amin'ny hoe “Yágankuta”, ary fantatra koa amin'ny literatiora siantifika amin'ny anarana hoe “Yamana”), izy no nisolo tena ny iray tamin'ireo rohy sisa velona farany tamin'ny tontolon'ny razamben'ny Yaghan. Nantsoina tamim-pitiavana hoe Abuela Cristina (Bebe Cristina) izy.

Ny fiteny iray no vavahadin'ny fahatakarana ny halalin'ny haizatran'olombelona mandalo ny mason'ireo mpandray anjara ara-kolontsaina. Ny fahaverezan'izany dia midika fa tapaka ny rohy mifandray amin'ny fampitana ny fiteny iray avy amin'ny taranaka iray mankany amin'ny taranaka manaraka . Raha tsy voarakitra an-tsoratra ny fahalalana tazonina amin'ny fiteny, dia tsy ho azon'ny fiarahamonina ampiasaina amin'ny ho avy izany. Talohan'ny nahalasanany dia nanao izay hahazoana antoka i Calderón fa ho voatahiry amin'ny alalan'ny boky sy loharano hafa ny fiteniny.

Anisan'ny taranaka farany nandray anjara tamin'ny fombafomba fanombohan'ny fahanterana nentin-drazana Yaghan fantatra amin'ny anarana hoe Čiaxaus, fomba fanao ara-panahy fahiny izay niomanan'ny tovolahy sy tovovavy ho amin'ny fiainana ho olon-dehibe ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy ireo amin'ny alalan'ny fitsapana ara-batana sy ny fianarana tetikady momba ny fomba hivoahana velona ny ray aman-drenin'i Calderón. Nandritra ny androm-piainany, nanatri-maso mivantana ny korontana goavana nateraky ny fanjanahantany mitohy hatramin'izao nataon'ireo Eoropeana mpanjanaka ao amin'ny faritanin'i Yaghan sy ny fampiatina ara-kolontsaina ny vahoakany amin'ny alalan'ny asa fitoriana, ny fifindra-monina avy amin'ny tany ara-drazana, ary ny fanavakavahana atao amin'ireo manana fiainana mpifindrafindra monina i Calderón.

Cristina Calderón. Sary azon'ny rehetra ampiasaina.Cristina Calderón. Photo under public domain.

Ny Yaghan dia teratany any Tierra del Fuego, fantatra amin'ny anarana hoe Onaašáka amin'ny fitenin'izy ireo, any amin'ny faritra atsimo indrindra any Amerika Atsimo. Nibodo ity faritra ity nandritra ny 10.000 taona mahery ny vahoaka Yaghan. Hita taratra amin’ny fitenin’izy ireo ny fifandraisana akaiky amin’ny tany sy ny ranomasina ary ny karazam-biby rehetra ao aminy.

Araka ny lahatsoratra nosoratan'ny zafikeliny, Cristina Zárraga tao Terralingua, tsy niteny afa-tsy ny Yaghan i Calderón hatramin'ny faha-9 taonany, raha nanomboka nianatra teny Espaniola, Anglisy, ary fiteny vazimba teratany hafa akaiky izy. Niaina fomba fiaina semi-nômadika (mpivezivezy) izy raha nihalehibe teo akaikin'ny natiora, nandeha sambo nankany amin'ny toerana maromaro tao Tierra del Fuego talohan'ny nizaran'ny sisin-tanin'i Chile sy Arzantina ny faritra ho firenena-fanjakana roa samy hafa. Kamboty mbola kely i Calderón ary notezain'ny havany sy reniny tamin'ny batisa. Indrisy anefa tamin'izany fotoana izany fa Yaghan maro no maty noho ny aretin'ny havokavoka, ary anisan'izany ny ray aman-drenin'i Calderón.

Anisan'ny paikady fiveloman'ny fianakaviany ny fiompiana ondry mandritra ny fahavaratra sy ny fihazana biby eo an-toerana toy ny tandraka (guanaco) sy fosa (loutre) amin'ny fotoana hafa amin'ny taona. Nahazo fahalalahana maro i Calderón, toy ny fihazana sy ny fandehanana an-kalalahana tamin'ny sambo teny amin'ny faritanin'i Yaghan nentim-paharazana, saingy nizaka zava-tsarotra isan-karazany ihany koa. Mba ho fiarovana azy, dia nandrisika azy ny fianakaviany mba hanambady lehilahy be taona kokoa teo amin’ny faha-15 taonany. Tafavoaka velona tamin’ny fahantrana sy ny fifindra-monina ary ny fiovana ara-tsosialy maro izy nandritra ny androm-piainany lavabe. Lasa mpanenona mahay harona izy ary nalaza noho ny fahaizany. Tamin'ny fiafaran'ny fiainany, indrindra taorian'ny fodiamandrin'ny rahavaviny tena tiany Ursula Calderón izay niresahany tamin'ny teny Yaghan taloha, dia nanjary nalaza ho mpandahateny sisa farany nahay ilay fiteny izy.

Tsapa an-toerana tao Tierra del Fuego sy maneran-tany ny akon'izany hoe Calderón mpiteny azy farany izany. Nankasitrahan'ny governemanta Shiliana ho Harena Olombelona Velona izy tamin'ny taona 2009. Niseho matetika tamin'ny haino aman-jery izy ary nifantoka tamin'ny fizarana ny fiteniny tamin'ireo manodidina azy. Niresaka betsaka momba ny satan'ny Yaghan tena tandindomin-doza izy ary nandray anjara mavitrika tamin'ny famokarana fitaovana maro tamin'ny teny Yaghan. Ireo asa soratra sy zavakanto maro navelany no ho loharanon-kevitra fototra amin'ny ezaka famelomana ny Yaghan ankehitriny sy amin'ny ho avy.

Azo ankasitrahana sy ianarana amin'ny famakiana ny “Yágankuta: Diksionera Kely Yagan”— boky misy sary izay novokarin'i Cristina Calderón sy ny zafikeliny Cristina Zárraga niaraha-niasa tamin'ireo mpikaroka sy mpanakanto toa an'i Oliver Vogel, Yoram Meroz, Anna Kolle ary ny hafa ny halalina sy ny hakanton'ny fiteny Yaghan.

Fonon'ny boky “Hai kur mamášhu čhis” (Te-hitantara aminareo aho) nosoratan'i Cristina Zárraga sy Ursula Calderón.

Misy ihany koa ny lisitry ny teny Yaghan misy teny 715 nangonin'i Ana María Guerra Eissmann, manam-pahaizana momba ny teny, azo jerena an-jotra amin'ny alàlan'ny Andiana Rakibolana Iraisam-paritra (Intercontinental Dictionary Series). Azo jerena ao amin'ny Amazon ny Bokin'ny tantara Yaghan notantarain'i Cristina Calderón sy Ursula Calderón rahavaviny tamin'i Zárraga, mitondra ny lohateny hoe “Hai kur mamášhu čhis” (izay midika hoe “Te-hitantara aminareo aho”), navoakan'ny Ediciones Pix tany am-boalohany, trano famoaham-boky any Shily sy Alemaina. Nanoratra ny tantaram-piainan'ny renibeny tamin'ny teny Espaniola ihany koa i Cristina Zárraga tao amin'ny boky mitondra ny lohateny hoe “Memorias de mi abuela yagan” (Fahatsiarovana ny Renibeko Yaghan).

Mampiseho fahaverezana goavana ny fahalasanan'i Calderón. Amin'ny maha-mpiteny farany ny Yágankuta azy, ary iray amin'ireo vavolombelona farany tamin'ny fiainan'ny Yaghan nentim-paharazana, dia nanana ny fahaizany sy ny fahalalany maneho ny kolontsainy amin'ny fomba tsy vitan'ny olon-kafa ankehitriny izy.

Na izany aza, vao haingana ny zafikeliny Cristina Zárraga no nilaza tamin'ny gazetiboky Shiliana Pousta tamin'ny resadresaka iray fa tsy te hoheverina ho Yaghan farany i Calderón. “Tsy izaho irery, no tsy farany aho. Jereo ny manodidina eto fa feno Yaghana,” hoy izy nanamarika ny fisian'ny taranaky ny Yaghan ao amin'ny fiarahamoniny. Izy no mpiteny farany, fa tsy ny Yaghan farany.

Famoahana ny boky “Cristina Calderón. Fahatsiarovana ny renibeko Yaghan” (CC BY-NC-SA 2.0)

Manao ezaka eny ifotony ankehitriny i Zárraga mba hiarovana ny tontolo iainana ary hizara ny teny Yaghan amin'ny alalan'ny fanaovana fivoriana Zoom ho an'ireo mpianatra ny teny. Monina any Bahía Mejillones ao amin’ny Nosy Navarino ao Shily ny havany hafa, ka mitahiry ny kolontsainy ho velona amin’ny endrika maro ary mavitrika amin’ny fiarovana ny zon’ny teratany ao Shily.

Noho ny lova navelan'i Calderón, be dia be ny fitaovana ahafahan'ireo mpiteny vaovao sy ireo mpianatra ny lova hianarana. Izany rehetra izany no fomba hiveloman’ny lova navelan’ny renibeny.

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.