- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Nifidy ny hijanona miaraka amin'i Frantsa i Nouvelle-Calédonie tamin'ny fitsapan-kevi-bahoaka tsy nandraisan'ny vahoaka indizeny anjara

Sokajy: Oseania, Frantsa, Nouvelle Caledonie, Fanoherana, Fifandraisana iraisam-pirenena, Fifidianana, Mediam-bahoaka, Politika, Tantara, Zon'olombelona
[1]

Kara-pifidianana tamin'ny fitsapan-kevi-bahoaka ho amin'ny fahaleovantenan'i Nouvelle-Calédonie tamin'ny volana Novambra 2018. Sary [1] avy amin'i gérard tao amin'ny Flickr, (CC BY-SA 2.0) [2]

Tamin'ny 12 Desambra, nanapa-kevitra [3] ireo mpifidy any Nouvelle-Calédonie hijanona ho zaratanin'i Frantsa tamin'ny fitsapan-kevi-bahoaka simban'ny [4] taham-pahavitrihana ambany sy ny tsy fandraisan'ny vahoaka indizeny Kanak [5] anjara.

Faritany Pasifika Atsimo nozanahan’i Frantsa tamin'ny taona 1853 i Nouvelle-Calédonie ary lasa fonjan’ny zanatany [6] ho an'ireo voaheloka sy ny mpanohitra ara-politika. Tafiditra ao amin'ny lisitry ny Firenena Mikambana tokony hiala tamin’ny fanjanahantany izy nanomboka tamin'ny taona 1986.

Nitarika ny famolavolana sy ny fanaovan-tsonia ny fifanaraham-pihavanan'i Noumea [7] tamin'ny taona 1998 ny fifandonana mahery vaika teo amin'ny Kanaks sy ny taranaky ny Eoropeana mpifindra monina tamin'ny taompolo 1980  izay nahitana ny fanatontosana ny fitsapankevi-bahoaka momba ny fahaleovantena misy fizarana telo mba hamaritana ny hoavy ara-politikan'i Nouvelle-Calédonie.

Tamin’ny volana Novambra 2018 ny fitsapan-kevi-bahoaka voalohany raha natao ny volana Oktobra 2020 ny latsa-bato faharoa. Tamin’ireo tranga roa ireo,  nisafidy [8] ny hijanona miaraka amin’i Frantsa ny mpifidy saingy 10.000 fotsiny ny elanelam-bato tamin'ny taham-pahavitrihana 80 isan-jato mahery. Tombanana ho 25.000 ireo mpifidy tsy tapa-kevitra. Nanantena fa handresy amin'ny isam-bato betsaka ny vondrona mpanohitra ny fahaleovantena saingy nasehon'ireo fitsapan-kevi-bahoaka roa [9] ny fitomboan'ny fanohanana mankany amin'ny fizakan-tenan'ny vahoaka Kanak .

Nisy vondrona samihafa nitaky [10] ny hanemorana ny fitsapan-kevi-bahoaka fahatelo noho ny fiantraikan'ny famerana ara-pahasalamana tamin’ny COVID-19 [11]. Nanambara taona fisaonana ihany koa ny loholona Kanak taorian'ny nahafatesan’ny vahoaka Kanak miisa 300 mahery tamin'iny taona [2021] iny noho ny COVID-19. Saingy nandà [12] ilay fanangonan-tsonia i Frantsa ary nanomana ny fitsapan-kevi-bahoaka amin'iny volana desambra iny, na dia mamela ny fifidianana hotontosaina hatramin'ny taona hoavy aza ny fifanarahan'i Noumea.

Ho setrin'izany,  nanentana [13] ny mpifidy hanao ankivy ny fitsapan-kevi-bahoaka ireo vondrona mpanohana ny fahaleovantena. Noho ny tsy fandraisana anjaran'ny vahoaka Kanak, 43,9 isan-jato monja ny  taham-pahavitrihana [14].

 Namoaka [15] fanambarana nandà ny valin'ny fitsapan-kevi-bahoaka ny fikambanan'ny fiarahamonim-pirenena ao Pasifika:

The referendum was not consultative and it does not serve the common good of the Kanaky population, who exercised their right to not participate in the pseudo-referendum.

This non-participation of pro-independence indigenous people should have been a clear signal to France of the public mood, recognising that the poll results cannot be received as the genuine resolve of the Kanak people.

Tsy nisy fifampidinihana ny fitsapan-kevi-bahoaka ary tsy mahasoa ny vahoaka Kanaky, izay nampiasa ny zony tsy handray anjara amin'ny fitsapan-kevi-bahoaka sandoka.
Manambara mazava amin’i Frantsa mikasika ny hevitry ny vahoaka ity tsy fandraisan'ny vahoaka indizeny mpomba ny fahaleovantena anjara ity fa tsy azo heverina ho tena fanapahan-kevitry ny vahoaka Kanak ny voka-pifidianana.

Nangataka [16] ny Firenena Mikambana mba hanambara ny vokatry ny fitsapankevi-bahoaka fahatelo ho foana sy tsy manan-kery noho ny tsy fandraisana anjaran'ny vahoaka indizeny ao Kanaky [17] ny Melanesian Spearhead Group [18], fikambanan'ny faritra ahitana mpikambana dimy ahitana an'i Papouasie-Nouvelle-Guinée, Fidji, Vanuatu, Nosy Solomon ary ny fiaraha-mitantana ho amin'ny fahaleovantenan'i Nouvelle-Calédonie (FLNKS).

Manohana tanteraka ny antson'ny FLNKS ho an'ny Firenena Mikambana hanambara ny valin'ny fitsapan-kevi-bahoaka faha-3 ho foana sy tsy manan-kery izahay noho ny ‘tsy fandraisan'ny vahoaka Kanaky anjara. Latsaky ny 50%-n'ny mpifidy voasoratra anarana ny taham-pahavitrihan'ny mpifidy ka tsy azo raisina ho faniriana ara-dalàna avy amin'ny maro an'isa mangina izany!

Nanoratra [20] momba ny fihetseham-pon'ny vahoakany i Marylou Mahe, Kanak mianatra any Frantsa:

The future of New Caledonia cannot be built without its indigenous people. The Kanak voice is the cornerstone of New Caledonia’s common destiny.

This is a time for traditional Kanak mourning. More than 50 per cent of the people who have died from the virus are Kanak. The Customary Senate, the representative body of the Kanak people, has declared a period of mourning of one year.

Yet the state has dismissed this issue. We felt this was a sign of contempt. I have the impression that my culture is being ignored, that my Kanak identity is being denied, and that we are being set back more than 30 years. To a time when our voice did not count. As if I and we didn’t exist.

Tsy afaka aorina ny hoavin'i Nouvelle-Calédonie raha tsy misy ny vahoaka indizeny. Ny feo Kanak no vato fehizoron'ny lahatra iraisan'i Nouvelle-Calédonie.

Fotoana fisaonana ho an’ny Kanak nentim-paharazana izao. Maherin'ny 50 isan-jaton'ny olona Kanak no matin'ny viriosy. Nanambara fe-potoana fisaonana herintaona ny Antenimieran-doholona ara-drazana, ny solontenan'ny vahoaka Kanak.

Nolavin'ny fanjakana anefa io olana io. Tsapanay fa mariky ny fanaovana tsinontsinona izany. Tsapako fa tsinontsinoavina ny kolontsaiko, lavina ny mari-panondroana amin’ny maha-Kanak ahy, ary miverina any amin’ny 30 taona mahery izahay. Amin'ny fotoana tsy hanomezan-danja ny feonay. Toy ny hoe tsy nisy izaho sy izahay.

Nanamarika [21] ny maha-zava-dehibe ara-jeografia sy ara-politika an'i Nouvelle-Calédonia ho an'i Frantsa ilay manam-pahaizana, David Robie:

New Caledonia is critically important to France’s projection of its Indo-Pacific economic and military power in the region, especially as a counterbalance to growing Chinese influence among independent Pacific countries. Its nickel mining industry and reserves, important for manufacturing stainless steel, batteries and mobile phones, and its maritime economic zone are important to Paris.

Tena manan-danja tokoa i Nouvelle-Calédonie amin'ny fanjohian'i Frantsa ny heriny ara-toekarena sy ara-tafika Indo-Pasifika ao amin'ny faritra, indrindra amin'ny fampifandanjana ny tara-pahazavana Shinoa mihamitombo any amin'ireo firenena Pasifika mahaleo tena. Zava-dehibe ho an'i Paris ny indostrian'ny fitrandrahana nikela sy ny tahiry ao aminy, manan-danja amin'ny famokarana vy tsy misy pentina, vatoaratra ary finday, ary ny faritra ara-toekarena an-dranomasina.

Nankasitraka ny valin'ny fitsapan-kevi-bahoaka i Frantsa ary nivoady fa hanohy ny fanavaozana sy ny fifanakalozan-kevitra misimisy  kokoa any Nouvelle-Calédonie. Nilaza ny tompon’andraikitra fa tsy misy fiantraikany amin’ny maha-ara-dalàna ny fitsapan-kevi-bahoaka ny fahavitsian’ny taham-pahavitrihana.

Ahiana anefa [22] fa mety handrehitra indray ny disadisa ara-politika ny tsy firaharahiana ny antso ataon'ny Kanak amin’ny fanemorana ny fitsapan-kevi-bahoaka. Mandritra izany fotoana izany, mitohy ny tolona ho amin'ny fizakantena Kanak any Nouvelle-Calédonie.