(Fanamarihana: lahatsoratra nivoaka tamin'ny Febroary 2021)
Mila tafiditra ao anatin'ny tontolo maoderina ny fiteny rehetra mba hanenjika ny teknôlôjia vaovao sy ireo hevitra vaovao raha tian'izy ireo ny ho tafatoetra sy ho afaka hifaninana, indrindra fa eny anivon'ireo tanora. Tena marina manokana io ho an'ny Uyghur, fiteny Tiorka iray miasa ao Andrefan'i Shina izay tandindonin-doza noho ny fanavakavahana tarihan'ireo manampahefana shinoa, manao azy ho lasibatra amin'ny fanantenana hoe mety hiseho ho mahasarika sy mivady kokoa amin'ny teknôlôjia ny fiteny shinoa eny anivon'ireo tanora Uyghur.
Ireo Uyghur mpahay momba ny teny dia efa ela no tonga saina momba ny zavamisy hoe ny Uyghur, fiteny Tiorka iray manana mpiteny tombanana ho 10 tapitrisa, soratana amin'ny alfabeta arabo ao Shina, ary manankarena be amin'ny fombandrazana fanaovana poezia, filôzôfia ary hira voasoratra amin'io fiteny io, dia tokony hiaty ireo singa avy amin'ny vaninandro maoderina mba hamaliana ny filàn'ny andian-taranaka tanora, sy koa ireo media sôsialy izay toerana tena itrangàna fifanakalozan-dresaka tsy mitsaha-mitombo.
Mba hanànana topimaso tsy fahita firy momba ireny ezaka ireny, ny Global Voices dia nitafa tamin'i Elise Anderson, manampahaizana manokana momba ny fiteny sy ny mozika Uyghur, nandany taona marobe tao Xinjiang, ary ankehitriny dia tomponandraikitra fototra ao amin'ny fandaharanasa Uyghur Human Rights Project. Janoary 2014, Anderson, izay nandany betsaka tamin'ny fotoanany tany Xinjiang teo anelanelan'ny 2012 sy 2016, dia nahazo fanasàna avy amin'ny namany mpandalina ny fiteny mba hanjohy ny vondrona WeChat -ndry zareo antsoina hoe “Tilchilar” (mpandalina ny teny) satria izy tenany ihany koa, tao anatin'ny fikarohana nataony hahazoana ny diplaoma “doctorat” momba ny mozika sy ny hira Uyghur, dia nandalina ilay fiteny hatrany ifotony. Indro ny famaritany ilay vondrona ampiantranoin'ny WeChat, ilay sehatra media sôsialy malaza indrindra ao Shina :
Manana mpikambana manodidina ny 100 eo ho eo ilay vondrona, ny maro amin'ireo dia mpampiasa ilay teny ary tena nahita fianarana, isan'izany ireo eny amin'ny anjerimanontolo, ireo mpandika lahatsoratra, ireo mpitàna birao ary misy aza mpiasam-panjakàna vitsivitsy any amin'ny faritra. Nifanakalozanay hevitra ireo “olana” raikitampisaka amin'ilay fiteny, indrindra fa ny fomba fanoratra, ny fanononana, ny gramera, ny fandikàna. Ny matetika indrindra, ny adihevitray dia afantoka amin'ny firafitry ny teny sy ny mety ho fahafahana manolo ireo nindramina avy amin'ny endri-tsoratra shinoa mba hitahirizana ny “fahadiovana” (sapliq) ananan'ny Uyghur. Mety hilaza ny mpikambana iray ao anatin'ilay vondrona hoe: “Voamariko fa misy tanora mampiasa [teny Mandarin]. Inona no ambarantsika eo?” Avy eo nihodinkodinanay ireo zavatra mety ho azao atao: Nisy ve teny iray ho an'ny “fitsanganan-ko velona” avy ao amin'ny Uyghur maoderina? Tsia? Ahoana ny momba ny “findràmana” avy amin'ireo fiteny tiorka hafa? Tsia? Ahoana ny amin'ny “fandraisana” ny avy amina fiteny iray avy any lavitra kokoa? Sy ny sisa. Tanaty tranga vitsivitsy, nifanekenay ny mahakasika ireo fomba fiteny sasantsasany, izay nezahan'ireo mpikambana mpitari-kevitra ao anatin'ilay vondrona ny hampiditra azy anaty leksika. Saingy mety haharitra andro marobe ireo adihevitra momba ireo teny maningana, ary mazàna no tsy ahitàna vahaolana.
Araka ny fanazavàn'i Anderson, nanolotra ohatra tamin'ireo fandikàna ratsy ihany koa ilay vondrona, nahatsikaiky ny sasany tamin'izany, nefa koa niteraka fanontaniana tsy nampahazo aina toy ny hoe “maninona no nisy tsy avoaka any amin'ireo faritany onenan'ireo olona an-tapitrisa teraka tao anatiny sy mpiteny azy ireo asa fandikàna ho amin'ny fiteny Uyghur”.
Ny lanja tsy mitovin'ny media sôsialy
Ho an'ireo fiteny tsy mibahan-toerana ao anatin'ny firenena iray, vitsy an'isa ireo mpiteny azy, matetika ny dindo nomerikan-dry zareo ireny no tondro iray amin'ny vintany ho ela velona. Ho an'ny Uyghur, manome fahafahana toka-miavaka ho azy ny WeChat, miaraka amin'ilay fampiasa fametrahana hafatra am-peo. Hoy i Anderson manazava, lasa malaza be ilay sehatra ka dia nomena anarana Uyghur “Ündidar”, fampitambaran-teny iray avy amin'ny teny tiorka “ün” midika hoe “feo”, sy ny fomba fiteny persiàna “didar” midika “fihaonana”. Fiteny pôetika noforonin'ilay pôeta sady avara-pianarana Abduqadir Jalaliddin, izay nanjavona tsy tafody an-tranony tao Ürümqi tamin'ny 2018 ary any am-pigadràna ankehitriny.
Ho an'i Anderson, taraiky loatra ny famelàna handefa hafatra SMS amin'ny fiteny Uyghur:
Tsy mbola fiteny tena azo nampiasaina tamin'ny finday ny Uyghur fony aho nipetraka tao amin'ny faritra. Tany amin'ny taona 1990s tany no teraka io tsy fahafahana mampiasa azy io, rehefa nosafidian'ny governemantam-paritra ny hamatsy vola ireo tetikasa ara-kolontsaina (mozika, dihy) fa tsy ireo hetsika famadihana ho nomerika. Rehefa tonga ny fotoana tena nampirongatra ny fampiasana ny smartphone, nanodidina ny 2012 tany ho any, tsy nisy finday nanana OS amin'ny fiteny Uyghur, ary ireo fitendry nampiasa ny endri-tsoratra arabo ihany no afaka noraisina ho an'ilay fiteny, tamin'ny alàlan'ireo fampiasa izay betsaka no tsy nahafantatra ny fisiany. Midika izany fa maro ireo mpampiasa finday no zara raha nahafantatra ny fomba fampiasa azy ireny, indrindra fa ireo tsy nahay namaky ny fiteny Mandarin, tsy nanana fitaovana entina manoratra ilay fiteny sy fanoratra nankafizin-dry zareo. Fa ny zavanisy hoe ny fampiasa toy ny WeChat dia ahafahana manao fifanakalozana am-bava, matetika anaty vondrona midadasika, dia efa zavadehibe.
Ankehitriny ireo Uyghur mpila ravinahitra miaina any ivelan'ny aterineto voasivan'i Beijing no tena mpampiasa mavitrika an'ilay fiteny ety anaty tambajotra sôsialy. Ny Microsoft dia nanolotra rafitra feno manontolo mampiasa ny fiteny Uyghur nanomboka tamin'ny 2016, ary ny ankamaroan'ireo smartphones dia mamela ny fitendrin'izy ireny hampiasa ny Uyghur aminy. Tamin'ny Febroary 2020, Google koa dia nampiditra ny Uyghur toa amin'ilay sehatra fandikanteny maimaimpoana ao aminy, nanitatra ny habaky ny Uyghur ety anaty tambajotra.
Ao Shina, ny mifanohitra amin'izany no mitranga, araka ny lazain'i Anderson:
Habaka navitribitrika ny tranonkala Uyghur, izay ny ankamaroany dia ao anatin'i Shina no ampiantranoina, toerana nanomezan'ireo hafatra malaza avy amin'ny mpitantana ny sehatra mba hiresahan'ny mpampiasa ny zavatra rehetra ety ambanin'ny masoandro (na farafahakeliny izay rehetra ety ambanin'ny masoandro ka mandalo ambany mason'ireo mpanivana) sy hamoahany mihitsy asa literatiora vaovao. Nanomboka tamin'ny 2016, vitan'ireo manampahefana tany amin'ny faritra Uyghur ny nanadio, azo lazaina ho manontolo, an'io tranonkala io, hany ka vitsy dia vitsy sisa ankehitriny ireo tranonkala amin'ny fiteny Uyghur no tavela. Henryk Szadziewski sy Greg Fay milaza ny fanadiovana taloha kely teo nahazo ny tranonkala Uyghur, izay nitranga taorian'ny Fitroaran'ireo Ürümqi tamin'ny Jolay 2009, ho toy ny “fandorana boky nomerika iray,” izay toa mifanaraka tsara mihitsy rehefa heverina ny zavatra rehetra very nandritra ilay fanimbàna.
Tsy ahafahana mahita tara-pahazavana na kely aza ny zavamisy ao anatin'i Shina, ao anatin'ny toejavatra hoe fanibohana sy famonjàna faobe ny olona avy amin'ny foko Uyghurs efa hihoatra ny iray tapitrisa raha kely indrindra. Izay indrindra, ampahany amin'io tetiandrom-pandringanana foko sy kolontsaina io, an'aliny raha tsy an'hetsiny mihitsy, ireo ankizy no nalaina an-kery tamin'ireo ray aman-dreniny sy ny fianakaviany ary napetraka any amina toerana fitaizàna zaza kamboty sy kilasimandry izay ny Mandarin shinoa no hany fiteny azo ampiasaina sy tenenina.
Araka ny amintinan'i Anderson azy:
Ny fomba itazonana ny zavatra iray ho velona, isan'izany ny fiteny, dia ny mamorona habaka mba hiainany sy hanome azy ny fanohanana ara-pitaovana mba hahafahany mivoatra. Hivoaka velona ny fiteny Uyghur raha toa apetraka hitovy laharana amin'ireo fiteny hafa, raha “omena lanja” any anatin'ireo sehatry ny asa sy ny ara-dalàna, raha mahazo tohana amin'ny maha-teny famokarana asa literatiora sy siantifika, sy ny sisa. Ny pôlitika ampiharin'ny governemanta shinoa ankehitriny dia tsy manome izay habaka izay ho an'ilay fiteny. Raha mbola tohizana ireny pôlitika ireny, mety tsy ho fantatr'ireo tanora Uyghurs velively ny endrika amam-bikan'ny tontolo ao anatin'ny tenindreniny.