Rize, Torkia. Sary nalaina avy amin'ny https://www.youtube.com/watch?v=feXQb1HV024

Iray amin'ny fiteny miisa 30 vitsy an'isa any Torkia ary iray amin'ny fiteny tandindomin-doza indrindra ny fiteny Laz, na Lazuri.

Raha ny loharanom-baovao samihafa dia mety misy eo anelanelan'ny 30.000 ka hatramin'ny 200.000 eo ny mpampiasa ny teny Laz ankehitriny, ary mbola mipetraka amin'ny tanàndehibe sy tananakely any Artvin sy Rize, amoron'ny Ranomasina Mainty ny ankamaroan'izy ireo. Nifindra monina avy tany amin'ny faritra Batumi nankany Marmara tamin'ny taonjato faha-19 ihany koa ny maro tamin'izy ireo, taorian'ny Ady Ottoman-Rosiana.

Nanomboka tamin'ny taona 1982 ka hatramin'ny faran'ny taompolo 1990 dia norarana tsy hampiasaina any amin'ny sekoly Tiorka ny fiteny vitsy an'isa rehetra, izay nanakana ny fampiasana ny Laz.

Na dia misy lalàna tamin'ny 2002 aza mamela ny fampianarana amin'ny fiteny vitsy an'isa ampiasain'ny olom-pirenena Tiorka any amin'ny sekoly ambaratonga faharoa, dia mbola vitsy ny mpampianatra, ary sekoly maro no manakana ny mpianatra tsy hanohy ny fianarana toy izany.

Niresahan'ny Global Voices i Eylem Bostancı, mpandrindra ny tetikasa ao amin'ny Ivontoerana Laz , fikambanana iray any Istanbul natokana hampiroboroboana ny fiteny sy ny kolontsaina Laz.

Avy amin'ny foko Laz i Botancı saingy nihalehibe tany Londres. Nanomboka 20 taona lasa izay ny diany nitrandraka ny fiaviany, rehefa nahita tranonkala iray nahitany olona Laz hafa.

Ny taona manaraka, nandika teny boky tamin'ny fiteny Lazuri ho amin'ny teny Anglisy i Bostancı, anisan'izany ny boky fitsipi-pitenenana sy ny rakibolana Laz-Tiorka-Anglisy, ary nanampy tamin'ny famoahana gazetiboky tamin'ny fiteny Lazuri.

Nasiam-panovana mba fohifohy ity antsafa ity.

Doğa Çelik (DÇ) : Ahoana no nampitomboanao ny fahaliananao amin'ny fiteny Laz?

Eylem Bostancı (EB): I am an ethnic Laz and both my parents’ first language is Laz. Yet, since I was raised and educated in London I could understand a bit but not speak Laz. The Laz language is a strong component of my cultural heritage and my roots. It was through an internet site that I met with other Laz people in 2001, writing articles and doing research on Laz by going into archives at the British Library. In 2002, I made a radical decision to move to Istanbul, Turkey, where I married my husband who is the first person to publish a Laz-Turkish dictionary in Turkey.

Eylem Bostancı (EB): Avy amin'ny foko Laz aho ary ny Laz no fiteny voalohany samy ampiasain'ireo ray aman-dreniko. Hatramin'ny nitazaina ahy sy nampianarana ahy tany Londres anefa dia nahazo kely ihany fa tsy nahay ny fiteny Laz aho. Ny fiteny Laz no singa iray lehibe amin'ny lovako ara-kolontsaina sy ny fiaviako. Tamin'ny alalàn'ny tranonkala iray no nihaonako tamin'ny olona Laz hafa tamin'ny taona 2001, nanoratako lahatsoratra sy nanaovako fikarohana momba ny Laz tamin'ny fikarohako tao amin'ny arisivan'ny Tranomboky Britanika. Tamin'ny taona 2002, nandray fanapahan-kevitra hentitra aho fa hifindra any Istanbul, Torkia, izay nanambadiako ny vadiko izay olona voalohany namoaka rakibolana Laz-Tiorka tany Torkia.

DÇ : Araka ny hevitrao, aiza ho aiza no misy ny fiteny Laz ao amin'ny aterineto?

EB: Currently, there aren’t sufficient education methodology, materials and resources that can be easily accessed through the internet, which means that the education in these languages is not adequately supported. The internet is a strong medium that facilitates the widespread access to all materials and resources in Laz. Those materials prepared in the recent years are not compatible with the digital sphere, thus not user-friendly or easily accessible to those wishing to learn the language. Within the scope of the European Union project that we started in July 2020, we will be producing practical, innovative, easy to access and diverse podcasts, videos, and learning materials enriched by graphics and music so that children and the young people can learn their mother language. In addition, existing learning materials will be digitalized.

EB: Amin'izao fotoana izao, tsy dia misy ny fomba fanabeazana, ny fitaovana ary ny loharanom-pahalalana izay azo idirana amin'ny alàlan'ny aterineto, izay midika fa tsy misy fanohanana ny fanabeazana amin'ireo fiteny ireo. Fitaovam-pifandraisana matanjaka ny aterineto izay manamora ny fidirana malalaka amin'ireo fitaovana sy loharanom-pahalalana rehetra amin'ny fiteny Laz. Tsy mifanaraka amin'ny sehatra nomerika ireo fitaovana nomanina tato anatin'ireo taona faramparany, noho izany dia tsy mora ho an'ny mpisera sady tsy mora idirana ho an'ireo maniry hianatra ilay fiteny. Ao anatin'ity sehatry ny tetikasan'ny Vondrona Eoropeana izay natombokay tamin'ny volana jolay 2020 ity. Hamokatra izahay rakipeo, horonantsary, ary fitaovana fianarana maro vaovao, mora hidirana, miaraka amin'ny sary sy mozika, mba hahafahan'ny ankizy sy ny tanora mianatra ny tenindrazan'izy ireo. Ho fanampin'izay, hatao nomerika ny fitaovam-pianarana efa misy.

DÇ : Araka ny hevitrao , inona no maha-zava-dehibe ny aterineto amin'ny fiarovana ny fiteny Laz?

EB: It is critical. We have organised a “Digital Activism” training recently, in which academics and experts in the field of endangered languages digital activism were invited as lecturers. Through digital activism and language preservation trainings aimed at the young people who are interested in safeguarding the endangered language as native speakers, activists or NGO members, we target to increase the capacities of the participants within the respective matter, and help them use social media efficiently and productively. The content of the training are the creation of visual material, the techniques and application of video activism, effective use of digital tools, citizen journalism, digital language preservation focusing on the mother language and cultural rights, preparing news text in the mother language. At the end of this activity, we will prepare a digital handbook intended for the institutions and activists conducting a rights-based study on the endangered languages and cultural rights.

EB: Tena kitro ifaharana io. Nikarakara fiofanana momba ny “Fikatrohana nomerika” izahay vao haingana, izay nanasana ireo mpampianatra oniversitera sy manam-pahaizana eo amin'ny sehatry ny fikatrohana nomerika amin'ny fiteny tandindonin-doza. Amin'ny alàlan'ny fampiofanana fikatrohana nomerika sy ny fikajiana ireo fiteny ireo no nikendrena ireo tanora liana amin'ny fitehirizana ilay fiteny tandindonin-doza amin'ny maha-teratany miteny ilay fiteny azy ireo, nikendrena ireo mpikatroka na mpikambana amin'ny FTMF hampitombo ny fahefan'ny mpandray anjara ao anatin'ny raharahany tsirairay avy, ary hanampy azy ireo hampiasa ny tambajotra sosialy amin'ny fomba mahomby sy mamokatra. Ny votoatin'ny fanazarana dia ny famoronana ny fitaovana hita maso, ny teknika sy ny fampiharana ny fikatrohana an'horonantsary, ny fampiasana mahomby ny fitaovana nomerika, ny asa fanaovan-gazety ho an'olon-tsotra, ny fitehirizana ny fiteny nomerika mifantoka amin'ny tenindrazana sy ny zo ara-kolontsaina, ny fanomanana vaovao an-tsoratra amin'ny tenindrazana. Amin'ny faran'ity hetsika ity no hanomananay boky torolàlana nomerika natokana ho an'ireo ivontoerana sy mpikatroka manao fandalinana mifototra amin'ny zon'ireo fiteny tandindonin-doza sy ny zo ara-kolontsaina.

DÇ : Manana tetikasa nomerika ve ianareo?

EB: We are working towards creating a digital media platform by building content that involves news related to the developments for Laz and other endangered languages in Turkey and the world, information on the Laz language, culture and the history, learning materials, photos, articles, videos, interviews and podcasts. We are also working on producing cartoons in Laz for children. There is a rapidly increasing number of young Laz who consult the Laz Institute to find out about their language and culture in search of their ethnic identity and expressing their demand for expanded cultural rights and extended representation of their linguistic groups of people. We strive to meet the increasing demand from the Laz people for better accessible resources through concentrating on digitalisation. The Laz Institute website  and the TAD-Endangered Languages website that we have established during our latest EU funded project both contain the information and resources that are developed by us. We have also set up social media accounts for Laz Enstitusu and Tehlike Altindaki Diller (Endangered Languages) on YouTube, Facebook, Twitter, Instagram and LinkedIn. In addition, in May 2020 we have  applied for Duolingo app to be available in the Laz language.

We will also create a Laz Audio Dictionary website and a digital “Language Map” of Laz and Circassian languages.  This will be an online map showing the cities, towns and villages where the Laz and Circassian languages are spoken in Turkey. The map will also include the ethnographic information, population number, and the original names of the towns and villages and the new names given by the state in the last 80 years. This map will enable users to make updates, allowing them to add new information. Thus, correct census data will be provided on these languages and the changed place names will be visible and easily accessible.  In addition, we are also working on Laz and Circassian language learning websites.

EB: Miasa izahay amin'ny famoronana sehatry ny fampitam-baovao nomerika amin'ny alàlan'ny famoronana votoaty ahitana vaovao mifandraika amin'ny fivoaran'ny fiteny Laz sy ireo fiteny tandindomin-doza hafa any Torkia sy izao tontolo izao, ny fampahalalana momba ny fiteny Laz, ny kolontsaina sy ny tantara, ny fitaovana fianarana, ny sary, ny lahatsoratra , ny horonantsary, ny antsafa ary ny rakipeo. Miasa amin'ny famokarana sariitatra (sarimiaina) amin'ny fiteny Laz ho an'ny ankizy ihany koa izahay. Mitombo haingana ny isan'ireo tanora Laz mizaha ny Ivontoerana Laz hijereny ny momba ny fiteniny sy ny kolontsain'izy ireo mitady ny mari-panondroana ara-poko sy haneho ny fitakiany hivelaran'ny zo ara-kolontsaina sy hanitatra ny fisoloantenan'ny vondron'olona mampiasa ny fiteniny. Miezaka izahay hamaly ny fangatahana mitombo avy amin'ny vahoaka Laz hahamora kokoa ny fidirana amin'ny loharanom-pahalalana amin'ny alàlan'ny famondronana ho ao amin'ny dizitalizasiona. Samy misy vaovao sy loharanom-pitaovana izay novokarinay ny tranokalan'ny Ivontoerana Laz sy ny tranokalan'ny Tad-teny tandindonin-doza izay efa nosokafanay nandritra ny tetikasa farany indrindra novatsian'ny Vondrona Eoropeana vola. Nanokatra kaonty tambajotra sosialy ho an'ny Laz Enstitusu sy Tehlike Altindaki Diller (Fiteny tandindonin-doza) ihany koa izahay tao amin'ny YouTube, Facebook, Twitter, Instagram ary LinkedIn. Ho fanampin'izay, nangataka ny fampiasa Duolingo izahay tamin'ny volana Mey 2020 mba ho azo amin'ny fiteny Laz izany.

Hosokafanay ihany koa ny tranonkala Rakibolam-peo Laz sy ny “Sarintanin'ny fiteny” Laz sy Circassian. Sarintany an-tserasera hampiseho ireo tanàndehibe, tanàna ary tananakely izay ahitana ny fampiasana ny fiteny Laz sy Circassian any Tiorkia io. Ahitana ny fampahalalana momba ny etnografia, ny isan'ny mponina ary ny anaran'ireo tanàna tany am-boalohany sy ireo tanàna ary ireo anarana vaovao nomen'ny fanjakana izany tao anatin'ny 80 taona. Ity sarintany ity dia hahafahan'ny manampy vaovao, mamela azy ireo hanovana vaovao. Avy amin'izany, ho azo ireo angondrakitra fanisam-bahoaka marina momba ireo fiteny ireo ary ho hita sy mora hidirana ny anaran'ireo toerana novaina. Ho fanampin'izay, miasa ihany koa izahay hisian'ny tranonkala fianarana ny fiteny Laz sy Circassian.

DÇ: Misy olana ve atrehinao amin'ny ezaka ataonao hampiely ny fampiasana ny Lazuri?

We are experiencing some problems in communicating correct information on the Laz language. For instance, the Laz/Mingrelian languages are classified not as languages on their own, but as dialects of another language on Wikipedia, as well as many academic articles, wrongly being classified as “Kartvelian” languages, rather than solely “South Caucasian” languages. We have amended the information on Wikipedia several times, yet it has been changed back, making it difficult to deal with. Although the information in the already published non-digital sources are hard to correct, it is possible to interact with the online sources. We are now establishing an “International language preservation and promotion studies” network and contacts will be made with the internet sources, identified at the beginning of the studies activity, for the amendment of information and providing the accurate information (with relevant sources) on the Laz language.

Misedra olana vitsivitsy izahay amin'ny fampitana ny vaovao marina amin'ny fiteny Laz. Ohatra, sokajiana tsy ho fiteny manokana ny fiteny Laz/Mingrelian, fa toy ny fitenim-paritra amin'ny fiteny hafa ao amin'ny Wikipedia, ary maro ihany koa ny lahatsoratra akademika no sokajiana ho fiteny “Kartvelian” amin'ny fomba diso, fa tsy atao hoe fiteny “Kaokazy atsimo” fotsiny. Imbetsaka izahay no nanitsy ny vaovao tao amin'ny Wikipedia, saingy novaina indray izy io, ka naha-sarotra izany. Na dia sarotra aza ny manitsy ny vaovao amin'ireo loharanom-pitaovana tsy nomerika efa navoaka dia azo atao ny mifanerasera amin'ireo loharanom-baovao an-tserasera. Eo am-pananganana ny tambajotra “Fandalinana momba ny fitehirizana sy ny fampiroboroboana ny fiteny iraisam-pirenena” izahay izao ary apetraka amin'ireo loharanom-pitaovana amin'ny aterineto ny fifandraisana, hita tany am-piandohan'ny asa fikarohana, ho an'ny fanitsiana ny vaovao ary ny fanomezana ny vaovao marina (miaraka amin'ny loharanom-baovao mifandraika amin'izany) amin'ny fiteny Laz.