- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Latsaka anelanelan'ny fanomezamboninahitra sy hatezerana, miatrika ny fitomboan'ny fakàna an-kery amoizana aina ry zareo Haitiàna

· Mpanoratra Jeanne-Elsa Chéry Nandika Sylvia Aimée

Sokajy: Haiti, Mediam-bahoaka, Vehivavy sy Miralenta, Zon'olombelona

Pikantsarin'ny lahatsary iray nanomezana voninahitra an'i Évelyne Sincère, tao amin'ny fantsona YouTube an'ny Tele Ginen [1] nivoaka tamin'ny 6 Novambra

Vara-datsaka ho an'ny vahoaka haitiàna ny vaovao nilaza ny nahafatesan [2]‘i Évelyne Sincère, 22 taona. Ny Alakamisy 29 Oktôbra 2020 no nisy naka an-kery i Évelyne, raha iny izy vao avy namarana ny fanadinana Bac iny indrindra, ary hita faty ny Alahady 1 Novambra tao Delmas 24, kaominina ao amin'ny faripiadiadiana Port-au-Prince.

Kapoka mahamay ho an'ny fiarahamonina haitiàna ny famonoana an'i Évelyne Sincère : nibaribary tety anaty tambajotra sôsialy sy teny anaty gazety ny zavamisy henjana iainan'ireo fianakavian'ny niharamboina raiki-tahotra.

Hoy ny Firenena Mikambana, nitombo 200 % [3] [pdf] ihany koa ny isan'ny fanambaràna fakàna an-kery tao Haiti teo anelanelan'ny 1 Janoary sy 31 May. Tao anatin'ireo tranga nampitaina tamin'ny pôlisy haitiàna, nisy 57 ny lehilahy, ka 11 tsy ampy taona, ary 35 ny vehivavy, ka 8 tsy ampy taona, niharan'ny fakàna an-kery.

Saingy mety ho lavitra ny tena zavamisy ireny isa ofisialy ireny.

Araka ny lazain'i Laënnec Hurbon, mpahay fiarahamonina, talen'ny fikarohana ao amin'ny CNRS sady profesora ao amin'ny anjerimanontom-panjakana ao Haiti, tsy latsaky ny 1270 ireo tranga fakàna an-kery  [4]voarakitra teo anelanelan'ny Janoary sy Aogositra, izay manome salanisa fakàna an-kery 160 eo ho eo isambolana. Tao anaty bitsika [5] iray manameloka ilay famonoana an'i  Évelyne, ny filoha fahiny tao Haiti, Jocelerme Privert, dia miresaka “fikororohana ny tsy filaminana izay mamafy fisaonana eny anivon'ireo fianakaviana ary mamono ny fanantenan'ny tanora”. 

Takian-dry zareo Haitiàna ny rariny

Tamin'ny 7 Novambra, tsy latsaky ny folo ireo fikambanana mpiaro vehivavy, ka isan'ireny ny Kay fanm [6], SOFA [7], na ny Neges Mawon [8], no  nanao sonia taratasy iombonana [9] nilazàn-dry zareo hoe “indrisy fa tsy tranga maningana akory ny famonoana an'i Évelyne”, fa vokatry ny “tsy fanajàna ny zon'olombelona, ny tsimatimanota ary ny tsy fandraisana andraikitr'ireo tomponandraiki-panjakàna”.  Nanao hetsipanoherana nitakiana ny rariny [10] ireo mpianatry ny Lisea Jacques Roumain, sekoly nianaran'i Évelyne, ary “niampanga ny fitomboan'ny fakàna an-kery ao amin'ny firenena sy ny fahalemen'ireo manampahefana amin'ny ezaka tokony hiantohana ny fahaleman'ny vahoaka”.

Nisy ireo lanonana fanomezana voninahitra [11] nokarakaraina tao Port-au-Prince [12] ary rakotry ny hafatra fanehoana firaisankina [13]ireo tambajotra sôsialy.

Sindy Ducrepin, mpanao gazety, maneho hevitra [14] toy ity ao amin'ny Twitter :

Niharamboina iray nahafeno ny kapoaka. Ranomaso nahatondraka ny ony. mpanao heloka miriaria anatin'ny voary. Fanadihadian'ny pôlisy tsy tonga volana. Fahatsiarovana mitombo miavosa sy tsy ho adino mandrakizay. Hetaheta hisian'ny rariny tsy mety afa-po. ??? #EvelyneSincere [15]

Indro ny iray tamin'ireo fanomezana voninahitra notontosaina teny amin'ny habaka ho an'ny daholobe :

Ho fanomezana voninahitra ny fiainany, ireo Haitiàna mpitarikevitra, namana ary mpanohana dia nifamory teo amin'ny toerana nahitàna ny vatana mangatsiak'i Évelyne Sincere tao Delmas, mba hanadio, hitondra voninkazo, handoko ary hanome voninahitra azy.

Ity indray dia taokanto an-drindrina iray ho fahatsiarovana an'i Évelyne Sincère :

Évelyne Sincere, misidina ho amin'ny avo ranabavy ?#Haiti [19] pic.twitter.com/f8HtwNktRW [20]

Marobe ireo olona naneho ny adintsainy tao amin'ny Twitter :

Valinkafatry ny olompirenena manoloana ny trangana heloka bevava sy ny herisetra manenika ny firenena ireny mariky ny firotsahana an-tsehatra ireny. “[N]y fihamaroan'ireo lehilahymirongo fiadiana, ny fivezivezena tsy voaaramason'ireo fitaovam-piadiana tsy ara-dalàna ary ny tsy fandriampahalemana tsy mitsaha-mitombo miantraika amin'ny seha-piainana rehetra ao Haiti,” hoy ny fanazavana nentin'ny media ety anaty tambajotra Ayibopost [23], izay mitatitra ao anatin'io lahatsoratra io ihany fa ireo tarehimarika ofisialy dia maminavina hoe nisy 80 tany ho any ireo andian'olona mirongo fiadiana nanao ny asany tao Haity tamin'ny 2019. Toa nanome vahàna ireo hetsika mifangaro heloka bevava tao amin'ny firenena ihany koa ny fitondrana nisy teo an-toerana [24] izay nanana fifamatorana tamin'ireo andian'olona mitampiadiana ireo. Ny fitomboan'ny fakàna an-kery dia misoratra [25]ao anatin'ny sahankevitra midadasiky ny heloka bevava, ny tsimatimanota [25], ny tsy fahamarinan-toerana ara-pôlitika [26] sy ny olana ara-toekarena.

Misy fomba fanao vaovao enti-manatontosa fakàna an-kery toa manomboka maka toerana ao Haiti tato anatin'ny taona vitsivitsy farany : toa eny amin'ny fifamoivoizana an'arabe ireo andiana mpaka an-kery no manao ny asany, na any anaty ‘bus’ fitaterana iraisan [27]‘ny rehetra. Arakaraky ny vola mety ho azon'ireo andian'olona takiana ho takalony no isafidianany izay ho lasibatry ny fakàna an-kery ataony ao Haiti. Amin'ny ankapobeny dia kajiana amin'ny dolara amerikàna, mety ho tafakatra hatramin'ny  500 000 [28], ka hatramin'ny1 tapitrisa [29] dolara amerikana izy ireny.

Nefa tsy voatery ho olona ‘manan-katoraka’ daholo ireo olona niharan'ny fakàna an-kery. Na ireo “olona madinika, mpivarotra amoron-dàlana, mpiasa amin'ny banky, mpiasa tsotra, na ankizy zanaky ny mahantra koa aza dia mety ho tratry ny fakàna an-kery” hoy [29] i Laënnec Hurbon manamafy.

Izay indrindra, misy koa ny hoe olona tsy anaty andiany akory no sady akaiky an'ilay nalaina an-kery ihany ilay mpaka an-kery, toy ny nanjo an'i Évelyne Sincère : ireo nanatontosa an'ilay fakàna an-kery, isan'ireny ilay voalaza fa sipan'ny niharamboina [30], dia toa nitaky vola vidin'aina [31] mitentina 100 000 dolara amerikàna, sangy rehefa nandeha ny fifampiraharahàna dia nanaiky fa ho 15 000 dolara izany. Tsy mazava na naharay vola ry zareo na tsia ; maty novonoina andro iray talohan'ny tokony nanafahana azy izy. Telo no olona noahiahiana sy voasambotra, izay ny lehibe-na andiana ‘gang’ iray malaza be mihitsy, Jimmy Cérisier, no nanatitra ny iray ho eo an-tànan'ny [32] pôlisy. 

Ankarihary no iampangàna ny tsy fihetsehan'ireo manampahefana ao an-toerana manoloana ny fakàna an-kery ao Haiti, indrindra fa ny nataon'ilay fikambanana New England Human Rights Organization [33]:

“Na aiza na aiza ao anatin'ny faritra be mponina eto Port-au-Prince, sy any amin'ireo tanandehibe any amin'ny faritany, dia mandrakariva no lasibatr'ireo jiolahy mitampiadiana tsy miraharaha izay lalàna sy maoraly any ny olompirenena, tsy lahy tsy vavy, avy amin'ny sarangam-piarahamonina rehetra. Andian'olona miasa tsy misy mpanelingelina ary indrindra, tena hoe tsy maty manota tanteraka mihitsy”

Ny hita dia hoe tsy manome rariny ny pôlisim-pirenena ao Haiti (PHN) ny fanehoankevitry ny vahoaka raha momba ny fandraisana an-tànana ity raharaha ity. Olona iray mpampiasa Facebook [34], ohatra, no miampanga ny PNH ho mandainga sy nanao sarimihetsika tamin'ny fakàna am-bavany ireo notondroina ho namono an'i Évelyne. Ao amin'ny Twitter [35], ampangain'i Jeffsky Poincy ny tsy fanajàn'ny PHN ny zon'ny olona ; tondroiny ny zavanisy hoe natao tsy natrehan'ny mpisolovava an'ireo voampanga ny fakàna am-bavany : “Mila mitoroka ny fomba fanao tahaka izany isika raha tiantsika ny hamerina ny firenana ho ao anatin'ny fanajàna ny zo maha-olona.” Tombanany hoe ny tsy fisian'ny dingana manaraka ny lalàna ho an'ireo noahiahiana dia soritra iray amin'ny tsy fahamarinan-toeran'ireo andrimpanjakana sy ny Fanjakàna Tàn-dalàna.

Fanavaozana : tamin'ny 27 Novambra 2020 ity lahatsoratra ity no navoaka mba hanomezana antsipirihany momba ny raharaha Sincère sy fanamarihana misimisy kokoa momba ny sahankevitra sôsialy sy pôlitika ary toekarena ao Haiti.