- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Antsafa niarahana tamin'i Gladys Camacho Rios, mpikatroka nomerika ho an'ny fiteny Quechua

Sokajy: Antsafa, Mediam-bahoaka, actlenguas, Rising Voices

Sary natolotr'i Gladys Camacho Rios.

Ny taona 2020, hotohizantsika ny fanentanana ety anaty media sôsialy hanasàntsika olona maro hitantana [1] ny kaonty Twitter, @ActLenguas [2] (Fikatrohana ho an'ny fiteny) ka hizaran'izy ireny ny niainan-dry zareo tamin'ny tamin'ny famelomana indray sy fisoloana vava ireo fiteny zanatany. Resahan'ity lahatsoratra fampahafantarana ity ny momba an'i Gladys Camacho Rios (@chhullunka [3]) sy izay kasainy horesahana mandritra ny herinandro maha-mpampiantrano azy.

Rising Voices (RV): Mba lazalazao aminay ny momba anao, azafady.

Mi nombre es Gladys Camacho Rios [4]. Soy originalmente del pueblo de Kalallusta, Cochabamba, Bolivia. Nací y crecí en este pueblo, no solo tengo la dicha de haber heredado el Quechua que es mi primera lengua sino también he heredado practicas culturales y tradicionales coexistentes del Sur de Bolivia. Soy escritora Quechua, desde el 2011 he empezado a escribir. Quería preservar algunas tradiciones de mi pueblo.

En 2013 he publicado una novela en Quechua “Phuyup Yawar Waqaynin [5]” (El llanto sangriento de una nube). En 2018 esta novela fue publicada en versión bilingüe Quechua-Inglés.

En 2019 he publicado un libro con tres cuentos del Zorro. Actualmente soy candidata a doctorado en Lingüística en la Universidad de Texas en Austin, EEUU [6]. También me dedico al activismo, impulsando hablantes nativos con el mismo perfil que yo para ser escritores, revitalizadores e investigadores de sus lenguas indígenas.

También, co-organizé el primer Encuentro de Activismo Digital de Lenguas Indígenas [7] que se llevó a cabo en la ciudad de Cochabamba en 2016.

 Gladys Camacho Rios [4] no anarako. Avy any amin'ny tanànan'i Kalallusta any Cochabamba, Bôlivia. Notahiana aho fa nandova ny tenindreniko Quechua sy ny kolontsaina ary ny fomba fanao avy any atsimon'i Bolivia. Hatramin'ny 2011 aho no nanoratra tamin'ny fiteny Quechua, ka tanjona amin'izany ny hitahiry ny fombandrazan'ny vahoaka niaviako.

Tamin'ny 2013, namoaka boky iray aho tamin'ny fiteny Quechua, nampitondraina ny lohateny hoe “Phuyup Yawar Waqaynin [8]” (“Ny ranomason-dràn'ny rahona”). Tamin'ny 2018 io tantara io dia navoaka tamin'ny fiteny roa miaraka Quechua-Anglisy.

Tamin'ny 2019 aho namoaka boky iray misy angano telo momba ny amboahaolo. Amin'izao fotoana izao aho dia manomana diplaoma PhD momba ny Teny ao amin'ny Anjerimanontolon'i Texas ao Austin, Etazonia [6]. Andraisako anjara ihany koa ny fikatrohana nomerika, ny fanandratana ireo mpiteny teratany toa ahy izay mpanoratra sy mpikaroka manome aina vao ny fiteny teratany an-dry zareo.

Ary koa, mpiaraka nanomana ny Fihaonana Voalohan'ireo Mpikatroka Nomerika ho an'ny Fiteny Teratany  [9]natao tao an-tanànan'i Cochabamba tamin'ny 2016.

RV: Manao ahoana ny sata misy ny fiteninareo amin'izao fotoana izao, eny anaty sy ivelan'ny aterineto?

Hay bastante información. El quechua del Sur de Bolivia no es uniforme. Hay una diferencia significante entre el Quechua monolingüe que tiene una morfología compleja completamente desarrollada y el Quechua bilingüe que tiene una morfología sinplificada debido al dominio del input español. La mayoría de la información en las redes sociales impulsa el Quechua bilingüe. Realizan un trabajo excelente, sin embargo, el Quechua monolingüe esta ausente. Y lamentablemente el Quechua monolingüe está en serio peligro de extinción porque no se está transmitiendo a futuras generaciones.

Betsaka ny torohay. Any atsimon'i Bolivia, tsy tokana madio rano ny fiteny Quechua. Misy fahasamihafana tsy azo tsinontsinoavina eo amin'ny Quechua tokam-piteny (monolingual) (izay manana endrika teny mifamatopatotra sy tena nivoatra) ary ny Quechua mampiasa fiteny roa (izay manana endrika nohamoraina noho ny dindon'ny fiteny espaniôla). Ny ankamaroan'ny torohay ety anaty media sôsialy dia manohana ny Quechua mampiasa fiteny roa; nefa tsy tazana ny  Quechua tokam-piteny. Ary, indrisy, tandindonim-paharinganana tokoa ny Quechua tokam-piteny satria tsy mba tafita nankany amin'ireo fara sy dimby.

RV: Lohahevitra momba ny inona no kasainao hifantohana mandritra ny herinandro hitantananao ny kaonty Twitter @ActLenguas?

Quiero promover el Quechua de una hablante L1 [10] (lengua materna) que nació y creció en una comunidad del área rural ya que se aproxima bastante al Quechua monolingüe. También promover el quechua monolingüe. Desde el 2018 estoy documentando en audio y video el Quechua de los monolingües en Uma Piwra. He escrito 3 cuentos de lo que he recopilado. Quisiera compartir esos cuentos de alguna manera. También quisiera compartir los audios que he estado creando en Quechua para informar del covid-19. He creado un audio/video dirigido a abuelitos monolingües y otro para público en general que informa sobre salud mental, esto en colaboración con Center for Latin American and Caribbean Studies de New York University y Columbia University & CUNY & Lehman College para un proyecto de capsulas en casi 20 lenguas indígenas del Abya Yala.

Tiako ny hampiroborobo ny Quechua ho toy ny L1 [11] (tenindreny) araka ny itenenan'ny olona iray azy izay teraka sy nobeazina tany anaty vondrompiarahamonina iray tambanivohitra, satria io no akaiky kokoa ny Quechua tokam-piteny. Tiako ihany koa ny hampiroborobo ny Quechua tokam-piteny. Nanomboka tamin'ny 2018, nanao fandraketana an-sary sy feo aho momba ireo Quechua tokam-piteny ao Uma Piwra. Nanoratra tantara telo aho, mifototra amin'izay angona vitako. Tiako ny hizara ireny tantara ireny amin'izay fomba azo atao.

Tiako ihany koa ny hizara izao rakipeo noforoniko tamin'ny fiteny Quechua mba hanaovana tatitra momba ny Covid-19. Namorona aho tatitra iray an-tsary sy feo [12] momba ny aretin-tsaina ho an'ireo ray aman-drenibe tokam-piteny ary ho an'ny daholobe. Fiarahana miasa tamin'ny Ivontoerana Fianarana ny faritra Amerika Latina sy Karaiba avy ao amin'ny Anjerimanontolon'i New York sy ny Anjerimanontolon'i Kôlômbià, ny CUNY ary ny Lehman College, ho anà tetikasa madinika natao taminà fiteny teratany efa ho 20 ao Abya Yala.

RV: Inona avy ireo antony fototra nanosika anao amin'ny fikatrohana ara-niomerika ho an'ny teninao? Inona avy ireo fanantenana sy nofinofinao ho an'ny teninao?

El quechua del sur de Bolivia con una morfología elaborada exhibe información invaluable: matices semánticos, informaciones adverbiales, espacio, afectividad. Mi meta es entender la estructura lingüística, sobretodo la semántica en la elaboración morfológica del verbo. De este modo enriquecer el Quechua boliviano. Creo y confió que mi trabajo como lingüista tendrá impactos amplios, en la sociedad, las metodologías de enseñanza tanto para profesores de Quechua y estudiantes.

Ananan'ny Quechua any atsimon'i Bôlivia ny firafitra iray voavolavola miaraka aminà torohay sarobidy momba ny fahasamihafàn'ny heviteny, ireo matoanteny mpamaritra, ny habaka, ny fihetsehampo. Tanjoko ny hahatakatra ny firafitry ny fiteny, indrindra indrindra fa ny heviteny ao anatin'ny famolavolana ara-drafitra ny matoanteny, ary ao anatin'io fomba io dia ny hanitatra ny fampiasàna ny fiteny Quechua ao Bôlivia. Antenaiko fa ny asako amin'ny maha-mpaha/mpandinika ny fiteny dia hisy fiantraikany midadasika eny anatin'ny fiarahamonina sy ny fomba fampianarana, na ho an'ny mpampianatra, na ho an'ireo mpianatra ny fiteny Quechua.