- Global Voices teny Malagasy - https://mg.globalvoices.org -

Antsafa niarahana tamin'i Mito Reyes, mpikatroka ho an'ny fiteny Ayöök (Mixe)

Sokajy: Mediam-bahoaka, actlenguas, Rising Voices

Sary natolotr'i Mito Reyes

Ny taona 2020, hotohizantsika ny fanentanana ety anaty media sôsialy hanasàntsika olona maro hitantana [1] ny kaonty Twitter, @ActLenguas [2] (Fikatrohana ho an'ny fiteny) ka hizaran'izy ireny ny niainan-dry zareo tamin'ny tamin'ny famelomana indray sy fisoloana vava ireo fiteny zanatany. Resahan'ity lahatsoratra fampahafantarana ity ny momba an'i Jaime López Reyes (@MitoReyes13 [3]) sy izay kasainy horesahana mandritra ny herinandro maha-mpampiantrano azy.

Rising Voices (RV): Mba lazalazao aminay ny momba anao, azafady.

Me llamo Jaime López Reyes, pero en mi pueblo, Totontepec (Anyukojm) mixe, todos me conocen como Mito. Así soy más conocido, como Mito Reyes, y así firmo mis textos literarios. Me dedico a la investigación; actualmente hago un doctorado en literatura hispánica en el Colegio de San Luis, en San Luis Potosí, México. Me he dedicado a los estudios literarios y, particularmente, a la literatura mixe contemporánea. También he estudiado literaturas indígenas, pero con mayor enfoque en la crítica a los estudios en México sobre estas expresiones. Mi actual investigación trata cuestiones de racismo, desde concepciones teóricas, hasta su operación en un contexto mexicano histórico. También escribo, principalmente, ensayo literario, pero también narrativa.

Jaime López Reyes no anarako, saingy ao an-tanànako Totontepec (Anyukojm, amin'ny fiteny Mixe), Mito no ahafantaran'ny olona ahy. Io rahateo no sonia apetako amin'ny asa soratro rehetra, Mito Reyes. Mandray anjara amin'ny fikarohana iray aho, ary amin'izao fotoana izao dia manomana ny diplaoma ‘doctorat’ momba ny literatiora espaniôla ao amin'ny Colegio de San Luis , ao San Luis Potosí, Mexico. Manokan-tena be amin'ny fianarana momba ny literatiora aho, indrindra fa ny literatiora Mixe amin'izao androntsika izao. Nianarako ihany koa ny literatiora teratany (na indizeny), ka nasiana fifantohana manokana ny fanehoankevitra araham-pitsikerana ataon-dry zareo ao Meksika. Resahan'ny fikarohana ataoko amin'izao fotoana izao ny olan'ny fanavakavahana, miainga avy amin'ny fomba fijery ara-pivavahana, mankamin'ny fomba fiasany ao anatinà vanimpotoana iray manantantara ho an'i Meksika. Manoratra ihany koa aho andrana literatiora sy tantara.

RV: Manao ahoana ny sata misy ny fiteninareo amin'izao fotoana izao, eny anaty sy ivelan'ny aterineto?

Es una pregunta difícil de responder, pues la apreciación que se haga será relativa. Comparada con otras lenguas indígenas en México, podría decirse que buena, incluso punta de lanza en muchos aspectos. Pero en una vista más panorámica, compartimos la misma situación: se usa poco y, sobre todo, está poco socializada, es decir que existen proyectos e iniciativas numerosas y de gran valor, pero llegan a un bajo porcentaje de la población mixe. Quizá en Facebook es en donde haya mayor presencia, acaso por su alcance y la facilidad de su uso, pues casi todas las comunidades mixes tienen una cuenta y suben contenido en nuestra lengua.

Fanontaniana sarotra valiana. Raha ampitahaiko amin'ireo fiteny hafa teratany ao Meksika, tsy isalasalàna fa tsara ny sata misy ny fiteniko, ary mety tsara lavitra mihitsy aza amin'ny lafiny maro. Saingy rehefa jerena amin'ny ankapobeny dia toedraharaha mitovy no ifampizarànay: tsy dia misy mampiasa ilay fiteny indrindra fa raha anatinà toedraharaha sôsialy. Midika io hoe misy tetikasa sy hetsika santatra maro manandanja goavana, saingy vitsy monja ny isanjaton'ny vahoaka Mixe tratran'izy ireny. Angamba ny Facebook no tena hita indrindra, angamba mety noho ny fidadasiky ny fandrakofany sy ny fahamoràn'ny fidirana aminy, satria saika ny ankamaroan'ireo vondrompiarahamonina Mixe dia manana kaonty media sôsialy avokoa ary mamahana votoaty amin'ny fiteninay ao amin'io sehatra io.

RV: Lohahevitra momba ny inona no kasainao hifantohana mandritra ny herinandro hitantananao ny kaonty Twitter @ActLenguas?

Quisiera enfocarme en tres aspectos: literatura mixe, tanto problematizaciones conceptuales al respecto como los resultados de mi investigación; racismo en México, sobre todo hacia la población indígena, pero también al interior de nuestras comunidades; y mi experiencia personal como ayöök jayu, y mi relación con el ayöök y con el castellano.

Endrika telo no tiako hifantohana: ny literatiora Mixe, ny olan'ny famolavolàna sy ny vokatry ny fikarohana nataoko; ny fanavakavahana ao Meksika, indrindra fa ny manjo ireo vahoaka teratany, fa koa any anatin'ny vondrompiarahamonina misy anay; ary ny zavatra niainako manokana amin'ny maha-olona iray mpampiasa ny fiteny ayöök jayu ahy, sy ny fifandraisana misy eo amin'ny fiteny ayöök sy ny fiteny espaniôla.

RV: Inona avy ireo antony fototra nanosika anao amin'ny fikatrohana ara-niomerika ho an'ny teninao? Inona avy ireo fanantenana sy nofinofinao ho an'ny teninao?

No soy activista digital. Las motivaciones de mi trabajo son, creo, muy parecidas a las de los activistas digitales, a quienes respeto mucho: amor por mi pueblo y miedo por el panorama que enfrentamos, la desaparición de nuestra lengua, quizá no inminente, pero muy probable en un par de generaciones.

Tsy mpikatroka nomerika aho, fa raha ny hery manosika ny asako dia, angamba, tena mitovy amin'ny an'ireo mpikatroka nomerika izay tena hajaiko fatratra: ny fitiavana ny vahoaka niaviako sy ny olana momba ny fanjavonan'ny fiteninay, izay angamba tsy tena mbola hoe ato ho ato, fa tena azo heverina ho aorianà andian-taranaka roa.