Ny 21 May, nampivoitra ny Lalàna mifehy ny Zo hahazo vaovao izay nolanian'ny parlemanta tamin'ny 26 Martsa ny filoha Nana Akufo-Addo ao Ghana.

Manome zo ho an'ny olom-pirenena mba hitady, hahazo sy handray vaovao avy amin'ny sampan-draharaham-panjakana izany lalàna izany. Natao hanomezana fahafahana ho an'ny olom-pirenena mba hahazo vaovao mora foana momba ny tolotra sy ny fandaharan'asam-panjakana, ary koa mampiroborobo ny mangarahara eo amin'ny governemanta sy ny ady amin'ny kolikoly izany.

Manamafy ny UNESCO fa “ampahany feno amin'ny zon'ny fahalalahana maneho hevitra ny fahalalahana hahazo vaovao.” Ao amin'ny faritra, voasoratra ao amin'ny Sata Afrikanina momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka sy ny Fanambarana ny fitsipika momba ny Fahalalahana maneho hevitra ao Afrika ny zo ho an'ny fahalalahana maneho hevitra.

Fanaraha-maso manan-danja eo amin'ny fahefan'ny governemanta izany lalàna izany, izay ahafahan'ny olom-pirenena, ny sampam-pampahalalam-baovao sy ireo mpiaro ny zon'olombelona mba hampandray andraikitra ireo mpiantsehatra ara-panjakana mba hamita ny adidiny amin'ny maha-mpiasam-panjakana. Raha tsy misy lalàna toy izany, dia mety hitranga bebe kokoa ny fandikana ny lalàna nasionaly sy ny lalàna momba ny zon'olombelona.

Nanoratra ireo manampahefanan'ny fandaharan'asa ao amin'ny Fondation Open Society fa noho ny tahotra fiarovam-pirenena no fanamby lehibe indrindra amin'ny fanatanterahana ny lalàna momba ny fahalalahana hahazo vaovao ao amin'ny kaontinanta, fa io no nampiasain'ny governemanta ho toy ny fialan-tsiny mba hanakonana ny mangarahara:

Perhaps the biggest single constraint to the effective implementation of access to information in Africa is the regional challenge of insecurity and mass-casualty terrorism. Negotiating the balance between guaranteeing public safety and security on the one hand and open and transparent government on the other has not been easy.

Angamba ny adidy tokana lehibe indrindra amin'ny fanatanterahana mahomby ny fahafaha-miditra amin'ny fampahalalam-baovao ao Afrika dia ny fanambin'ny faritra momba ny tsy fandriampahalemana sy ny fampihorohoroana niteraka fahafatesana marobe. Tsy mora ny fifampiraharahana ny fifandanjana eo amin'ny fiantohana ny fiarovana sy ny filaminam-bahoaka andaniny ary ny governemanta misokatra sy mangarahara ankilany.

Nanamarika ny fiafaran'ny lalana antitra efa ho roapolo taona tamin'ny drafi-dalàna novolavolaina tamin'ny taona 1999, sy nandalo fandinihana indray tamin'ny taona 2003, 2005 sy 2007 ny fandaniana ny Lalàna RTI tao Ghana.

Nalefa tany amin'ny parlemanta tamin'ny taona 2010 ihany ny volavolan-dalàna nony farany, saingy nanjaka ny fahavononana hampandany ny volavolan-dalàna tamin'ny taona 2017. Izany dia noho ny fananganana ny Media Coalition momba ny RTI izay, (miaraka amin'ny “fanohanana avy amin'ireo fikambanana fiarahamonina sivily hafa tao anatin'ny 11 volana lasa), nanao faneriterena ny Parlemanta mba handany ny volavolan-dalàna, “araka ny fampahalalam-baovao Ghaneana MyJoyOnline.

Hiaraka amin'ireo firenena 22 afrikana hafa izay nandany ny lalàna RTI  i Ghana (manana lisitra feno tamin'ny taona 2017 ny AFEX ), saingy araka ny fijerin'ny hafa, tsy manome antoka ny fampiharana hentitra azy ny fisian'ny lalàna .

Ho tahaka an'i Nizeria ve i Ghana?

Nandalo dingana miadana tamin'ny fandaniana ny lalàna tahaka izany koa i Nizeria, mpifanolo-bodirindrina akaiky an'i Ghana talohan'ny nanasoniavana ny Freedom of Information (FOI), lalàna tamin'ny Mey 2011, nataon'i Goodluck Jonathan, filoha tamin'izany. Raha mikasika an'i Nizeria, nialohavan'ny fikatrohana am-polo taona ny Lalàna FOI izay nahitana fivezivezena intelo teo amin'ny parlemantan'i Nizeria, ny Antenimieram-pirenena.

Raha niady mba hampangarahara kokoa sy misokatra kokoa ny fitantanan'ny governemanta ny fiarahamonim-pirenena sy ny gazety, notoherin'ny governemanta kosa izany fanapahan-kevitra izany.

Nanoratra i Ayobami Ojebode, mpampianatra momba ny serasera fa ny fisian'ny “tolona naharitra ela tao Nizeria (sy tany an-kafa) teo amin'ny gazety, ny olom-pirenena sy ny fiarahamonim-pirenena etsy ankilany ary ny governemanta etsy andaniny no antony ambadiky ny “fisalasalana” handany ny volavolan-dalàna.

Manome zo ho an'ny tsirairay mba hangataka vaovao “mangina na momba ny fananan'ny manampahefam-panjakana, sampan-draharaham-panjakana na andrim-panjakana” ny lalàna ao Nizeria. Amin'ny ankapobeny, azo atao am-bava any amin'ny fanjakana na manampahefam-panjakana nahazo alalana “izay tokony hampihena ny fangatahana an-tsoratra ary manome ny kopian'ny taratasy fangatahana any amin'ny mpangataka” ny fanaovana fangatahana hahazo vaovao ao Nizeria. Azo atao an-tsoratra na amin'ny alalan'ny olon-kafa ho an'ireo mpangataka tsy mahay taratasy ihany koa ny fangatahana.

Saingy amin'ny ankapobeny, tsy mora ny mampiasa izany fahafahana izany. Tao anatin'ny fanadihadiana tamin'ny taona 2014, nahita i Ifeoma Dunu sy Gregory Obinna Ugbo fa tsy dia mampiasa ny lalàna ny ankamaroan'ireo mpanao gazety Nizeriana satria sarotra ny mahazo tombontsoa amin'izany. Na dia fantatry ny maro aza ny fisian'ny FOI, maro amin'ireo mpanao gazety izay nandray anjara tamin'ny fanadihadiana no “tsy mbola nampiasa mihitsy ny lalàna ao anatin'ny fampiharana ny andraikitr'izy ireo amin'ny asa fanaovan-gazety.” Mihoatra ny 80% tamin'ireo namaly no nilaza fa maro tamin'ireo manampahefana ao amin'ny governemanta no tsy manaraka ny fotokevitry ny lalàna, ary nanana olana maro ry zareo tamin'ny fampiasana ny lalàna.

Notanterahana telo taona monja taorian'ny FOI lasa lalàna tao Nizeria izany fanadihadiana izany. Ankehitriny, maro ireo mpanao gazety sy vondrona fiarahamonim-pirenena manohy manara-maso ny governemanta amin'ny alalan'ny fampiharana ny FOI. Tetikasa iray, fantatra amin'ny anarana hoe FOI Vault no manara-maso ny isan'ireo fangatahana natao sy izay sampan-draharaham-panjakana voakasika.

Yomi Akintomide, manam-pahaizana momba ny fampandrosoana, namaritra ny fetran'ny fangatahana fahazoam-baovao FOI ao Nizeria tamin'ny Global Voices: Mbola mifandona amin'ny Lalànan'ny Tsiambaratelo ofisialy, izay mbola mijanona mihatra ho an'ny mpiasam-panjakana Nizeriana ny lalànan'ny FOI. Noho izany, satria mihevitra ny ankamaroan'ny mpiasam-panjakana nizeriana “fa tsiambaratelo ny zava-drehetra”, dia “tsy noraharahiana na novaliana fahatany” ny ankamaroan'ny fangatahana FOI.

Mampiseho izany fa mbola mila manamafy ny fahaiza-manaony amin'ny tena fandehan'ny fangatahana FOI ny mpiasam-panjakana nizeriana. Manome soso-kevitra ihany koa izy io fa tokony hovaina ny Lalànan'ny Tsiambaratelom-panjakana mba hanafoanana ny fifandonana amin'ny FOI.

Raisina amin'ny sento mangina ny fandaniana ny RTI any Ghana. Araka ny nasehon'ny traikefa Nizeriana, zavatra iray ny fandaniana ny lalàna, saingy mbola hafa koa ny fampiharana azy.