Fanamarihan'ny Rising Voices : Ity lahatsoratra ity dia nivoaka voalohany tao amin'ny Este País [1] ary nadika sy naverina navoaka rehefa nahazoana alàlana tamin'ny mpanoratra.
Soa ihany fa mihamaro ireo vondrom-piarahamonina maka ny fifehezana ny media. Ao anaty firenena iray toa an'i Meksika izay fananam-panjakàna ny resaka fahafahana manana fampahalalambaovao, mino aho fa tena ilaina ny hamolavolan'ireo teratany sy ireo vondrom-piarahamonina ny media azy ireo manokana, tsy misy fanasaziana. Raha jerena ny tantaran'ny fiforonan'ny fanjakana Meksikàna, mety hisy hanantena hoe farafaharatsiny, mba ho afaka mampiasa ny media ireo vahoaka teratany, toy ny onjampeo sy fahitalavitra ka tsy hisy filazàna azy ho tsy ara-dalàna na mpanao heloka, na hilàna sotasota toy izay efa nitranga hatrizay teo amin'ny tantaran-dry zareo. Na eo aza io, mitohy mitombo ny isan'ireo tobinà onjampeo tantaninà vondrom-piarahamonina ary misy ireo ohatra mahakasika fahitalavitra alefa any amin'ny faritra misy ireo vazimba teratany, hatramin'ny famokarana votoaty haino aman-jery bebe kokoa. Io fizàrana mitranga ao anatin'ny vondrom-piarahamonina io dia mifandrohy akaiky amin'ny fanomezana hery ny teny ary miaraka amin'ny fisaintsainana ny kolontsaina sy ireo dingana politikany manokana ary ny maha-izy azy eo anoloan'ny fanjakàna.
Ao anatin'ireny traikefa amin'ny fifandraisana anaty vondrom-pèiarahamonin'ny teratany ireny, ny fifandraisana an-tsoratra dia manana toetra mampiavaka azy tsy manam-paharoa. Raha toy ny mizotra amin'ny làlana hahatratrarany ny fara-tampony ny famokarana ho an'ny onjampeo sy ny haino aman-jery, somary miadam-pandeha kosa ny hafainganan'ny fivoaran'ny fifandraisana an-tsoratra. Ny endrika am-bavan'ny fampahalalambaovao toy ny onjampeo, fahitalavitra, ary ireo haino aman-jery hafa dia manamora amin'ny ankapobeny ilay dingana. Na iza na iza manana vata fandraisampeo na fitaovana hafa afaka handraisana na hilalaovana feo dia afaka ny ho isan'ireo olona misitraka ny fandaharana vokarina ho an'ny vondrom-piarahamonina. Ao amin'ny vohitra misy ahy, mihaino ny onjampeo Jënpoj Community Radio [2] ny renibeko, onjampeo miainga avy ao Tlahuitoltepec, vohitra mpifanolo-bodirindrina, izay azony atao eo am-panafànana ny “comal” (sakafo). Mandritra ny andro izy afaka mihaino ireo vaovao avy ao an-toerana, ny manerana ny firenena ary ny iraisampirenena amin'ny teny Mixe, mihaino fandaharana hirahira, adihevitra an-databatra momba ny katsaka nasiam-panovàna ara-tsiansa na ny fandefasana ny famaranana ireo lalao baskety fiadiana ny tompondakam-paritra “Mixe Regional Cup.”
Etsy ankilany, ny fitompoana ny fifandraisana an-tsoratra dia mandalo aminà dingana somary sarontsarotra kokoa hamoronana mpihaino. Marina fa ny fanaovana fifandraisana an-tsoratra amin'ny teny nasionaly ankoatra ny teny espaniola dia efa nisy ary mitohy hita hatrany, saingy tsy isalasalàna fa tsy afaka ny ho ampitahaina amin'ny fientanentanana sy ny fahatetehana ananan'ny onjampeonà vondrom-piarahamonina izay tsy miankina tanteraka amin'izay voasoratra.
Izaho manokana, mahafantatra ohatra vitsivitsy aho raha media an-tsoratra na gazety mpiseho aminà fotoana voafaritra, voasoratra amin'ny tenin'ireo vazimba teratany. Any amin'ny faritra Mixe, haiko ny momba ny Uxpijy Magazine ao Tlahuitoltepec [3], izay mamoaka dika amin'ny fiteny roa “ka ny tanjony dia ny handrakitra ireo fahatsiarovana iraisan'ny rehetra izay tsy hoe fotsiny hanome hery ny teny, ny tsiaro ara-tantara, ary ny fahatsapàna ny maha-vazimba teratany ananan'ny vondrom-piarahamonina ayuujk, fa koa sady manokatra fahafahana manao fandraisana anjara, indrindra fa ho an'ireo vehivavy.”
Ny K’a'ajsaj [4] dia gazety iray mivoaka amin'ny fiteny roa ary azo raisina amin'ny fiteny Maya, avoakan'ny Universidad de Oriente ao Yucatán, izay ny tanjony voalohany dia ny “hizara ny kolontsaina Maya araka ny endrika rehetra isehoany.”
Ao anatin'ity lahatsoratra ity [5] [pdf], ilay poeta Juchiteca, Irma Pineda, milaza amintsika ny momba ny gazetiboky Neza (ny làlana tsara) izay natonta tany Mexico City, an'ny “The New Society of Juchiteco Students”.
Ny gazetiboky Iguanazul [6], naorin'i Judith Santopietro, dia mampiroborobo ny literatiora, ny zavakanto, ary ny lovantsofina avy amin'ireo vahoaka vazimba tompontany ao Meksiko. Fanampin'ireo gazety mpiseho aminà fotoana voafaritra, ny Iguanazul koa dia mpanonta cartonera [7]no sady onjampeo mpifindrafindra toerana mifantoka amin'ny famokarana media ao Náhuatl.
Ankoatra ireo izay notanisaiko eto, misy gazety hafa mpiseho aminà fotoana voafaritra, tsy maharitra ela, izay matetika misondrotra, ary azo antoka fa hisy maro hafa tsy fantatro sy hivoaka ho toy ny hetsika eny anaty vondrom-piarahamonina vazimba tompontany. Na izany aza, saiky ifampizaràn'izy rehetra ny zavamisy hoe mivoaka aminà fiteny roa ry zareo, raha ny ankamaroan'ireo gazety mpivoaka amin'ny teny espaniola aminà fotoana voafaritra no mivoaka amin'ny fiteny tokana monja. Toa mbola mila hatrany ny teny espaniola ireo famoahana amin'ny tenin'ny vazimba tompontany , amin'ny fanatsofohana pejy fitaratra. Ho ahy io toejavatra io dia toy ny hoe mila ezaka miezinezina ny porofon'ny maha-tompona gazety an-tsoratra amin'ny maha-mediam-pifandraisana azy: amin'ny famoronana mpamaky amin'ny fitenin'ireo vazimba tompontany. Na eo aza io asa mampiraviravy tànana io, inoako fa tena ilaina ny manomboka aminà asa ary koa manandrana ny mitompo ity media ity ao anatin'ny vondrom-piarahamonin'ny vazimba tompontany. Satria izahay nangataka ary nandray ny fitompoana ny onjampeo, fahitalavitra sy media haino aman-jery hafa, tsy maintsy angatahanay sy itompoanay ny fanotàna gazety, ny fametrahana trano fanontàna amin'ny alàlan'ny fanombohana fanontàna avoaka aminà fotoana voafaritra, no sady manangana vondrona mpamaky. Ao anatin'ny hetsika fifandraisan'ny vazimba tompontany, tsy afaka ny ho any afara ny fampahalalambaovao an-tsoratra, fa tokony hotakiana ho iray amin'ireo fangatahana ary ho iray amin'ireo andry fototry ny hetsika.
Soa ihany, an-dalam-pijoroana ao amin'ny aterineto izao ny fomba iray hirosoana ho amin'izany: efa mihamaro ireo tranonkala mampiasa ny fitenim-bazimba tompontany ho soratra ifandraisana ary ampiasainy ho fitaovana iray, saingy avelantsika ho resaka anaty lahatsoratra iray hafa ny momba izay.