Mba Ho Hita Sy Haharitra Ny Kolontsaina Sy Fiteny Nomatsigenga Ao Pero

Imagen usada com permiso del proyecto.

Mpikambana amin'ny vondrom-piarahamonina Nomatsigenga. Sary natolotr'ilay tetikasa.

Ny Nomatsigenga, tononina hoe [nomatsi'geŋa], dia vahoaka miaina anatinà vondrom-piarahamonina teratany miisa 33 ao amin'ny Lohasahan'i Pangoa, ao afovoan'ny Amazonia Peroviana, ary tandindonin-doza ny fiteniny.

Ho an'i Alexandra Aikhenvald, mpahay momba ny teny, manokan-tena mandinika ireo fiteny ao Amazonia, tafiditra ao anatin'ny zana-tsampan'ny fitenim-poko Kampa, izay sampana iray ao anatin'ny Arawak ihany koa ny fitenin-dry zareo Nomatsigenga ireo.

Manjavona miaraka amin'ny fotoana koa ny fototra samihafan'ny fahalalàna nentin-drazan'ny Nomatsigenga. Hisorohana an'izany, natsangana ny Tahiry ho an'ny Fiteny sy Kolontsaina Nomatsigenga, araka izay hazavaina ao amin'ilay tranonkala Nomatsigenga:

[…] el primer repositorio digital creado de manera conjunta y participativa con el objetivo de registrar, visibilizar y hacer perdurable la lengua y cultura de nuestro pueblo. Esta iniciativa es el resultado de una colaboración entre el pueblo nomatsigenga, el Proyecto de Documentación de la Lengua Nomatsigenga (DLN); Organización KANUJA, Firebird Foundation y el Ministerio de Cultura.

[…] ny tahiry dizitaly voalohany indrindra dia noforonina niaraka tamin'ny tanjona handrakitra sy hanao izay hahitàna sy hampaharitra ny fiteny ary ny kolontsain'ny vahoakanay. Fandraisana andraikitra vokatry ny fiaraha-mientan'ny vahoaka Nomatsigenga, ny tetikasa Firaketana ny Fiteny Nomatsigenga (DLN); ny fikambanana KANUJA, ny fikambanana “Firebird Foundation” ary ny Ministeran'ny Kolontsaina.

Niresaka tamin'i Gerardo Manuel García, talen'ilay tetikasa, momba io hetsika io ny Global Voices.

Global Voices (GV): Ahoana no nipoiran'ny hevitra hanangana ny tahiry dizitaly ary inona ireo dingana nodiavina mba hahatanteraka azy?

Gerardo Manuel Garcia (GMG): Cuando los científicos realizan trabajo de investigación de campo y recopilan, registran la información en una lengua indígena. En el mejor de los casos, conservan la información en un acervo dirigido por instituciones ubicadas en el extranjero, como por ejemplo el Archive of the Indigenous Languages of Latin America de la Universidad de Texas o el Archivo Dobes. La desventaja de este sistema es que la propia comunidad hablante de esa lengua no tiene acceso a los audios, videos y fotografías del investigador. Nuestra idea fue proponer un repositorio digital y de acceso libre, para que así los propios hablantes lo asuman como suyo y puedan actualizarlo con información de su pueblo y lengua. A inicios de 2015 surgió el Acervo Digital de la Cultura y Lengua Nomatsigenga.

Gerardo Manuel Garcia (GMG): Rehefa nanao fanadihadiana teny an-kianja ireo manampahaizana ary nanàmbatra ny vokatra, dia nandrakitra ny torohay ho amin'ny fitenin'ny indizena. Ny tsara indrindra, any aminà toerana tantànan'ny andrim-panjakana any ivelany no asiana ilay tahiry, toy ny Tahirin'ireo Fiteny Indizena ao Amerika Latina any amin'ny Anjerimanontolon'i Texas na ny Tahiry Dobes.  Ny tsinin'ity rafitra ity dia tsy afaka mandre ireo feo, mahita ireo lahatsary sy sary nalain'ilay mpikaroka akory ilay vondrom-piarahamonina miteny ilay fiteny. Ny eritreritray dia ny hanolotra tahiry dizitaly maimaimpoana, amin'izay ireo mpiteny mba mety handray azy ity ho toy ny azy sy ho afaka hanavao ny torohay momba ny vondrom-piarahamonina misy azy sy ilay fiteny mba hanaraka ny zava-misy. Tany am-piandohan'ny 2015 no noforonina ny Tahiry Dizitaly ho an'ny Fiteny sy Kolontsaina Nomatsigenga.

GV: Inona no azonao ambara aminay momba ny fiteny Nomatsigenga ?

GMG: Para la UNESCO, el nomatsigenga está en peligro de extinción; apenas la usan unas 8,000 personas en la selva central del Perú, distrito de San Martín de Pangoa, provincia de Satipo, región Junín. Fue por eso que decidimos documentar la tradición oral de esta lengua recopilando mitos, leyendas, canciones, cuentos, discursos, autobiografías, para crear un acervo digital donde salvaguardar la información, comenzando por su tradición oral hasta medicina tradicional. El Acervo el Acervo Digital de la Cultura y Lengua Nomatsigenga es producto del trabajo realizado entre el Proyecto de Documentación de la Lengua Nomatsigenga, las comunidades nativas, la organización indígena KANUJA, el Ministerio de Cultura, la Municipalidad Distrital de San Martín de Pangoa y el apoyo financiero de la Firebird Foundation.

GMG: Ho an'ny UNESCO dia tandindonin-doza ny fiteny Nomatsigenga; 8000 monja no miteny azy ao amin'ny faritra afovoan'ny Amazona Peroviana, distrikan'i San Martín de Pangoa, faritanin'i Satipo, faritra Junín. Izany no antony nanapahanay hevitra handrakitra ity fiteny ity sy ny lovan-tsofiny amin'ny fanambàrana ireo angano sy arira, ny hira, ny kabary, ary ireo tantaran'ny olona mba hananganana tahiry dizitaly iray hitahirizana ireo torohay, miainga avy amin'ny lovan-tsofina ary mitety ny zavatra rehetra hatrany amin'ny resaka fitsaboana nentim-paharazana. Ny Tahiry Dizitaly ho an'ny Fiteny sy Kolontsaina Nomatsigenga dia vokatry ny asa niaraka nataon'ny Tetikasa Firaketana ny Fiteny Nomatsigenga, ireo vondrom-piarahamonina teratany, ny fikambanana indizena KANUJA, ny Ministeran'ny Kolontsaina, ny fari-piadidiana'ny distrikan'i San Martín de Pangoa ary ny fanohanana ara-bola avy amin'ny fikambanana Firebird Foundation.

GV: Inona no anjara andraikitry ny tanora Nomatsigenga ao anatin'ilay tetikasa?

GMG: Los hablantes de las lenguas amazónicas son mayoritariamente jóvenes y la lengua nomatsigenga no es la excepción. En el Proyecto de Documentación de la Lengua Nomatsigenga están involucrados directamente jóvenes, María Manay Chimanga y Magadalena Chimanga Chanqueti. A partir de su participación en la recopilaciòn de información tradicional de su pueblo se han encontrado a sí mismas, pues como dicen “los sabios se están muriendo y todas la información y la lengua está muriendo con ellos. Es por eso que necesitamos recopilar y recuperar”. De la misma manera, las hermanas Guisenia y Herlinda Rodríguez de la comunidad de Mazaronquiari aportan al proyecto con discusiones y propuestas. Es muy importante la participación activa de los jóvenes, pues ellos serán el incentivo para más jóvenes documenten su lengua y cultura.

GMG: Tanora no ankamaroan'ireo miteny ny fiteny Amazona, ary tsy afaka amin'izany ny fiteny Nomatsigenga. Ao amin'ny Tetikasa Firaketana ny Fiteny Nomatsigenga, ny tanora toa an'i María Manay Chimanga sy Magadalena Chimanga Chanqueti no tena mirotsaka mivantana. Avy amin'ny fandraisan'izy ireo anjara tamin'ny fanambàrany ireo torohay nentim-paharazana momba ny vondrom-piarahamonina misy azy no nahatsapàny tena koa ho ‘voatambatra sy niarina’, satria “rehefa maty ireo lehilahy feno fahendrena dia maty miaraka amin'izy ireny koa ireo fiteny sy torohay rehetra.” Noho izay no nahatonga an-dry Guisenia y Herlinda Rodríguez mirahavavy avy ao amin'ny vondrom-piarahamonina Mazaronquiari handray anjara amin'ilay fifanakalozan-dresaka sy fanolorana hevitra. Tena zava-dehibe ny fandraisana anjara mavitriky ny tanora. Handrisika bebe kokoa ny tanora izany mba handrakitra ny fiteniny sy ny kolontsainy.

GV: Inona no tena asa ara-tokerana ataon'izy ireo?

GMG: Los nomatsigenga son mayoritariamente agricultores y comercializan sobretodo el cacao y el maíz.

GMG: Mpamboly no ankamaroan'ireo Nomatsigengas ary mivarotra cacao sy katsaka.

GV: Momba ilay fanadihadiana — aiza ho aiza izao ny asa izao ary ahoana no ahafahanay mijery azy io?

GMG: El Documental Nomatsigenga, que se encuentra en proceso, ha sido ampliado. Mientras más se visitan las distintas comunidades nomatsigenga de Pangoa, cerca de 36 comunidades, se encuentran diferencias lingüísticas y culturales entre los pueblos. Es por eso que nuestro documental aún está en proceso. A pesar de que el documental se encuentra en elaboración se han producido materiales audiovisuales como nuestro reciente video sobre el V Encuentro de los Pueblos Nomatsigenga y Ashaninka.

GMG: Am-periny mihitsy izao ny fanatontosana ny Tahiry Fanadihadiana ny Nomatsigenga ary nitarina [ny fe-potoana famokarana]. Arakaraky ny hitsidihanao vondrom-piarahamonina Nomatsigenga isankarazany ao Pangoa — eo amin'ny 36 ny fitambaran'ire vondrom-piarahamonina — no ahitànao fahasamihafàna bebe kokoa amin'ny fomba fiteny sy ny kolontsaina eo amin'ireo vondrom-piarahamonina ireo. Izany no antony maha-mbola amperiny foana ny asa fanadihadianay. Na mbola ao anatin'ny dingana famokarana hatrany aza ilay izy, efa misy sasantsasany amin'ireo rakipeo [azo raisina sahady], toy ny asehon'ilay lahatsary vao haingana noraketinay momba ny fihaonamben'ireo Vondrom-piarahamonina Nomatsigenga sy Ashaninka.

GV: Misaotra betsaka anao, ry Gerardo.

Ireto ambany ireto ny fehezantany sasany amin'ny fiteny Nomatsigenga :

Frases1 Frases2

Atombohy ny resaka

Mpanoratra, azafady Hiditra »

Torolalana

  • Miandry fanekena ny hevitra rehetra. Aza alefa in-droa ny hevitra.
  • iangaviana ianao haneho fifanajàna amin'ny hevitra rehetra. Tsy ekena ny hevitra feno fankahalàna, vetaveta, mamely olona manokana.