[Mankany amin'ny tranonkala miteny Portioge ny rohy rehetra raha tsy misy fanamarihana.]
“Raha ny salan'isa no jerena dia misy fiteny iray very isaky ny tapa-bolana, ary i Afrika no tanibe tena atahorana amin'izany”, araka ny lahatsoratra navoakan'i José Eduardo Agualusa tamin'ny 2011 tao amin'ny fivoaran'ny teny any Angola. Na izany aza nandritra iny taon-dasa iny dia nisy vovonana noforonina tato amin'ny aterineto mba hiarovana ireo tenim-pirenena ao Angola.
Firenena manana tenim-pirenena maro i [1] Angola [en], miaraka amin'ireo fiteny Afrikana enina izay efa nekena ho tenim-pirenena, isan'izany ny teny Portioge izay teny ofisialy. Ankoatra izay, vinavinaina ihany koa fa misy karazam-pitenenana 37 sy tenim-paritra 50 tenenina ao amin'io firenena io. Notaterin'ny [2]bilaogy Círculo Angolano Intelectual (Vovonan'ny Avara-pianarana Angole) tamin'ny faran'ny volana Oktobra 2013 fa ny 30 isan-jaton'ny vahoaka Angole ( eo ho eo amin'ny Angole 8,5 tapitrisa eo ho eo) “ihany no miteny ny tenim-pirenena izay tsy hita na any amin'ny fandaharam-pianarana na any amin'ny lafiny sosialy”, ary nampiany hoe :
isto é mais um dos factores que gera exclusão social.
Antony iray hafa mampirongatra ny fanavakavahana ara-tsosialy izany.
Nosoratan'i Agualusa [3] tao amin'ny lahatsoratra [4] [pdf] iray navoakan'ny Casa das Áfricas [5], Fikambanana Ara-kolontsaina Mampiofana sy sy Mandinika momba ny fiaraha-monina Afrikana any São Paulo, mihevitra ” tolo-kevitra momba ny fandriampahalemana” ho amin'ny fampiasàna miaraka ireo tenim-pirenena amin'ny teny Portioge (” tenin-dreny raha oharina amin'ny teny nindramina”) ilay mpanoratra nahazo loka no sady mametra-panontaniana :
Porquê que é que em Angola, país de muitas línguas, os escritores apenas utilizam o português?
Nahoana no tsy mampiasa afa-tsy ny teny Portioge ny mpanoratra any Angola, firenena izay manana teny maro ?
Ho fanandramana ny hanoherana io tranga io dia noforonin'ireo tanora izay mihevitra ireo teknolojia vaovao ho fitaovana hampiroboroboana sy ho fiarovana ireo tenim-pirenena ny hetsika maro samihafa aty anaty aterineto nandritray ny taona 2013.
[6]Fomba dimy fametraham-panontaniana amin'ny Kimbundo, santionany ao amin'ny pejy Facebook-n'ny Evalina.
Evalina, [7]tetikasa iray mbola eo an-dalam-panombohana, mikatsaka ny hampiroboroboana ny fianarana ireo tenim-pirenena Angole amin'ny fomba vaovao, tsy andoavam-bola ary azon'ny tsirairay idirana amin'ny aterineto.
Noforonin'i Joel Epalanga, [8]lehibenà tetikasa informatika eo amin'ny sehatra fifandraisan-davitra, tamin'ny volana May 2013, ny tena antony nanaovana ity vovonana ity dia ny fahitana ny elanelana misy amin'ireto tanora eo anatrehan'ireo tenim-pirenena. Nohazavaina tao anaty tafatafa [9]ho an'ny gazetiboky Jovens da Banda io soso-kevitra io :
[para que] os jovens, que hoje em dia gastam boa parte do seu tempo livre na internet, pudessem dedicar algumas horas para aprender um pouco a (sua) língua nacional de preferência.
[mba ho] ireo tanora, izay mandany ampahany betsaka amin'ny fotoany ety amin'ny aterineto, hahafoy ora vitsy hianarana tsikelikely ny tenim-pirenena ankafiziny.
Pejy ao amin'ny Facebook [6] izay misy votoaty manitikitika ny mpitsidika hianatra ny Evalina sady izaràa ireo lesona momba ny tenim-pirenena. Tamin'ny fotoana namoahana io lahatsoratra io dia ny lesona momba ny Umbundu [10] [en] ilay teny faharoa be mpiteny indrindra manaraka ny Portioge sy ny momba ny Kimbundo [11] [en] no lesona nasongadin'ilay pejy.
Efa tsara antoka niseho [12] teto amin'ny Global Voices ny vovonana ho an'ny tenin-jatovo Angole, Kallun [13] [pt], tamin'ny volana Febroary 2013. Ny tanjon'io tetikasa io dia ny” hamoronana sehatra izay hanazavana ny tenin-jatovo [Angole] sy ny teny fampiasa andavan'andro mba ho takatry ny olona rehetra”. Ireo haino aman-jery sosialy [14] no nampiasaina tamin'izany mba hampiroboroboana ny fizaràna sy ny fianarana amin'ny fomba ivelan'ny rafira.
Tetikasa iray nisongadina ihany koa ny Rakibolana Ngola Yetu, [15] rakibolana sy fandikan-teny amin'ny aterineto ho an'ireo tenim-pirenena Angole “natao mba hanamafisana orina ny kolontsaina Angole sy hampiakarana ny fampiasana azy eny anivon'ireo tanora”. Endrika tsotra sy natao tamim-pahalalàna tsotra toy ny Google, dia miasa toy ny milina fikarohana ireo teny Kilongo, Kimbundo, Umbundo ary Portioge izy io. Ampiasain'io tetikasa io ny Facebook [16] sy ny Twitter [17] mba hifandraisana amin'ireo mpampiasa ny tranonkala.
Mba hitehirizana ny Tenin-dreny
Efa neken'ireo sampan-draharaha sy ny eny amin'ny ambaratonga ambony ny maha-zava-dehibe ny fampidirana ny tenim-pirenena any amin'ny fampianarana. Tamin'ny tapaky ny volana Jona 2013 dia nanaparitaka resadresaka [18] izay nifanaovana tamin'i Daniel Peres Sasuku, mpahay teny Angole sady mpampianatra ao amin'ny sampam-pampianarana Taokanto ao amin'ny Oniversiten'i Agostinho Neto izay misolovava ho an'ny mba haha-laharam-pahamehana ny fampiasana ny tenim-pirenena amin'ny fampianarana ny vavahadin-tserasera Angole Mwelo Weto : [19]
Pensamos, de igual modo que a implementação dessas línguas no ensino é uma forma mais concreta de seu resgate e preservação enquanto patrimônio cultural dos angolanos
Heverinay fa fitaovana izay mivaongana kokoa ho fanavotana sy ny fiarovana azy ireo amin'ny maha-harena ara-kolontsain'ny vahoaka Angole azy ny fampidirana ireo teny ireo amin'ny fampianarana.
Tohanan'ny [20] Fikaonan-doham-Paritra ho Fampandrosoana ny Fianarana Ambony (FORDU) ihany koa ny hevitra hoe tokony ho taranja tsy maintsy atao any am-pianarana ny tenim-pirenena. Nisongadina tamin'iireo torolàlana nivoaka avy tamin'ny fikaonan-doha nokarakarain'ny FORDU tamin'ny volana Aprily 2013 tamin'ny lohahevitra hoe ” ireo tenim-pirenena amin'ny maha-fananan'ny vahoaka Angole marina azy ireo” lasa teo dia izao manaraka izao no nivoaka :
Angola continua uma sociedade plural do ponto de vista das línguas, tradições, cultura (diversidade cultural) tal situação faz de Angola um País rico em cultura, mas precisa política séria de promover as Línguas todas e dar maior grandeza nas Línguas Nacionais, principalmente as mais faladas como Umbundo.
Mbola mitohy ho fiaraha-monina marolafy ny ao Angola raha ny teniny sy ireo fomba amam-panao ( kolontsaina maro isankarazany) no jerena. Mahatong an'i Angola ho firenena manan-karena ara-kolontsaina io zavamisy io, saingy mila politika matotra hampiroborobo ireo teny rehetra ireo sy hanome lanja kokoa ireo tenim-pirenena, indrindra ny Umbundo izay teny be mpampiasa indrindra.
Teo anelanelan'ny 2004 sy 2010, nisy fanandramana natao hampidirana tenim-pirenena fito tany aminà andian-tsekoly tao amin'ny firenena. Nolazain'ny [21]Minisitry ny Fanabeazana, tamin'ny Septambra 2013, fa heveriny haparitaka any amin'ny fanabeazana fototra rehetra ny fampianarana ireo tenim-pirenena. Misy volavolan-dalàna efa ho vita momba ny Lalàna mifehy Ireo Tenim-pirenena any Angola [22]” mba hampiroboroboana ny fiaraha-mientana sosialy sy hanamafisana ny maha-tokana anaty karazana tenim-paritra maro samihafa”
Mandritra izany fotoana izany, ireo mpanakanto- ny mpihira no marimarina kokoa- dia nitaky mafy koa [23]ny fampiasana ireo tenim-pirenena amin'ny hirany.
Mahafantatra hetsika hafa amin'ny aterineto ho fiarovana na ho fampianarana ireo karazan-teny ampiasaina any Angola ve ianao ? Mametrahana fanamarihana ho anay !